İşletmeler, yöneldikleri amaç ve ekonomideki işlevlerine göre farklı şekillerde sınıflandırılabilir. İşletmelerin sorunlarına tutarlı çözümler üretmek, bilimsel olarak incelemek ve özelliklerini daha yakından tanıyabilmek için sınıflandırılması gereklidir. Ayrıca işletmelerin içinde bulundukları çalışma konularını ve dahil oldukları üretim dallarını görmeyi sağlayan şey de yine işletme sınıflandırmasıdır. İşletmeler, literatürde farklı sınıflandırılsa da genel olarak üretilen mal ve hizmet çeşidi yönünden sanayi, hizmet ve tarım işletmeleri olarak üçe ayrılır.
1- Sanayi Sektöründeki İşletmeler
Sanayi, ham madde veya yarı işlenmiş maddelerin kullanılabilecek hale getirilmesine denir. Sanayi, ülkelerin gelişmesinde önemli bir aşamadır. Çünkü sanayileşme, gelişmiş ülkelerin zenginliklerinin önemli bir kısmını sağlamıştır. Üretim sürecinde kullanılan ham madde veya malzemeleri fiziksel ya da kimyasal yönden değişikliğe uğratarak yeni bir ürüne dönüştüren sanayi işletmelerine mobilya, tekstil, konfeksiyon, kâğıt, kimya, çimento, demir-çelik, dayanıklı tüketim malları, cam, madencilik, otomotiv vb. örnek olarak verilebilir. Sanayi işletmelerinde faaliyetlerin yoğunlaştığı alan genellikle fabrikalardır. Sanayi işletmelerinin başlıca özellikleri aşağıda sıralanmıştır.
- Ham madde ve malzemeleri kullanarak yeni bir ürün oluşturur.
- Faaliyetler, çoğunlukla fabrikalarda yoğunlaşır.
- Üretim, çoğunlukla gelişmiş tekniklerle gerçekleştirilir.
- Üretim sürecinde kullanılan girdiler, fiziksel ya da kimyasal yönden değişikliğe uğrar.
- Üretim, genellikle seri imalat şeklinde gerçekleştirilir.
2- Hizmet Sektöründeki İşletmeler
Başkalarının ihtiyacını karşılamak üzere hizmet üreten işletmelerdir. Bu işletmeler, hizmet üretmek için üretim faktörlerini bir araya getirir. Hizmet, ticari mal gibi değildir, elle tutulup gözle görülebilecek bir çıktı olarak düşünülemez. Bu işletmelerin tüketiciler için sunduğu hizmetler, depolanamaz ve taşınamaz. Hizmet, üretildiği anda tüketilir. Üretimle tüketim birbirinden ayrılmaz. Örneğin bir sigorta şirketinin müşterileri için verdiği sigorta hizmeti, doktorun hastalarına verdiği sağlık hizmeti, öğretmenin öğrencilerine verdiği eğitim hizmeti bekletilmeden tüketilir. Oysa bir tekstil fabrikasının ürettiği ürünlerin hepsinin, üretildiği anda tüketilmesi beklenemez. Ürünlerin bir kısmı, uygun şartlarda depolarda bekletilir. İhtiyaç duyuldukça depolardaki ürünler satışa sunulur. Hizmet işletmelerinin üretmiş olduğu çıktıların fiziksel varlığından söz edilemediğinden tüketicilerin hizmetin tüketimi ile elde ettikleri faydayı ölçmek, ürünlere göre daha zordur. Piyasadan yiyecek tüketmenin faydalarını ölçmek, bir tercüme bürosunun faydalarını ölçmekten farklıdır. Hizmet işletmelerinin başlıca özellikleri aşağıdaki gibidir.
- Hizmet, fiziksel olarak boyutlandırılamaz ve tanımlanamaz.
- Hizmet depolanamaz, hizmetin geri kazanımı mümkün değildir.
- Hizmet, üretildiği yerde tüketilir.
- Hizmet, insan davranışıyla yönetilen bir dizi faaliyetten oluşur.
- Hizmet, eşya yada nesne gibi incelenemez ve test edilemez.
- Hizmet, talebe bağlı olarak verilir.
- Üretilen ürünlerin fiziksel özelliği yoktur ve faydası kişiden kişiye değişir.
Hizmet işletmeleri çalışma konularına göre aşağıdaki gibi sınıflandırabilir.
- Konaklama hizmetleri: Otel, pansiyon, motel vb.
- Eğlence hizmetleri: Tiyatro, sinema, lunapark vb.
- Bakım hizmetleri: Kuaför, kuru temizleme, çocuk kreşleri vb.
- Özel sağlık hizmetleri: Özel hastaneler, kaplıcalar vb.
- Özel öğretim ve eğitim hizmetleri: Özel okullar, etüt merkezleri vb.
- Danışmanlık hizmetleri: Mali müşavirlik ve avukatlık büroları vb.
- Sigorta ve finansal hizmetler: Sigorta şirketleri, bankalar vb.
- Taşıma ve iletişim hizmetleri: Taşıma ve nakliye şirketleri, özel GSM şirketleri vb.
Ticaret sektöründe çalışan toptancılar ve perakendeciler; depolama, ticaret, elektrik, su ve hava gazı işletmeleri, hammadde üretiminin yanı sıra tüketicilere veya diğer üreticilere satış için hammadde üretimi ile ilgilenmemektedir. Dolayısıyla bu tür işletmeler de hizmet işletmeleri olarak ele alınmaktadır.
3- Tarım Sektöründeki İşletmeler
Tarım ve hayvancılık sektöründe faaliyet gösteren, tarımsal ve hayvansal ürünleri işleyen ve üreten işletmelerdir. Buğday, mısır, balık, sebze, meyve, süt ve süt ürünleri üreten işletmeler tarım işletmelerine örnek verilebilir.
Bu işletmelerin elde ettiği tarımsal veya hayvansal ürünleri, ham madde olarak kullanan tarıma dayalı endüstriler de bulunur. Bu işletmeler tarım ürünlerini işleyerek farklı ürünlere dönüştürüyor. Örneğin sebzeyi alıp konserve yapan konserve fabrikası, meyveden meyve suyu üreten meyve suyu fabrikası, domatesten salça, sütten peynir, yoğurt, dondurma üreten fabrikalar tarıma dayalı işletmeler olarak sayılabilir. Tarım işletmelerinin özelliği, faaliyet konusunun tarımsal veya hayvansal ürünler olmasıdır. Endüstriyel işletmeler için önemli olan girdilerin çıktı haline gelmesidir. Tarım işletmelerinin genel anlamda özellikleri aşağıda sıralanmıştır.
- Tarım işletmeleri, çoğunlukla güneş, yağmur gibi doğa koşullarından yararlanır.
- Üretilen ürünler genellikle gıda sektörüne yöneliktir.
- Sermaye büyüklüğü açısından ekonominin diğer sektörlerine göre daha az sermaye ile çalışmaktadır.
- Tarım işletmelerinde yabancı sermaye kullanım oranı düşüktür.
