Sosyal kontrolün olmadığı bir toplum yoktur. Her toplum sosyal kontrol mekanizmalarıyla sosyal sapma olarak nitelenen davranışları önleme ya da düzeltme çabasına girer.
1- Sosyal kontrol
Sosyal kontrol, toplumsal normlardan sapma davranışını önleme ya da düzeltme çabasıdır. Sosyal kontrolü sağlamanın en etkili aracı toplumsallaşmadır. Fakat toplumsallaşma her zaman arzu edildiği şekilde bireyin topluma sağlıklı uyumu ile sonuçlanmayabilir. Bu tür durumlarda sosyal kontrol için her toplum belli yaptırımlara sahiptir. Bu tür yaptırımlar sayesinde topluma uyan davranışlar ödüllendirilirken sosyal sapma davranışları cezalandırılır. Sosyal kontrol, formel (resmî) ve informel (resmî olmayan) olarak ikiye ayrılır. Formel sosyal kontrol, sapma davranışlarını önlemek ya da düzeltmek için kanun hâline getirilmiş kurallar ve kurumlaşmış kamu mekanizmalarıdır. İnformel sosyal kontrol, toplumun normlarına ve değerlerine uyum sağlamaya yönelik dolaylı ve resmî olmayan mekanizmalardır.
2- Sosyal sapma
Sosyal sapma, toplumsal kuralların ihlal edilmesidir. Bir başka tanıma göre sosyal sapma çoğunluğun kararlarını etkileyen sosyal normlara uyumsuzluğunu ifade eder. Sosyal sapma çok geniş bir alanı kapsar ve toplumdan topluma da değişir. Bir toplumun ya da grubun sapma olarak gördüğü bir davranışı bir başka toplum ya da grup doğal görebilir. Örneğin gençler arasında flört, bir toplumda sapma olarak değerlendirilirken başka bir toplumda normal olarak değerlendirilebilir.
Daha önce sözü edilen sosyal kontrol mekanizmalarıyla, toplumsal beklentilerin ve kuralların dışına çıkan sapma davranışları önlenmek ve düzeltilmek istenir.
A. Olumlu Sapma ve Olumsuz Sapma
Olumlu sapma, ideal davranış örüntüleri yönünde bir sapmadır. Toplumun çok ilerisinde olan bazı öncü insanlar, egemen normlara aykırı davranışlar geliştirmişlerdir. Köleliğin olduğu bir dönemde köleliğe karşı çıkılması, ABD’de siyahilerin beyazlarla eşit olmasını engelleyen kanunların eleştirilmesi ve bu kanunlara karşı durulması olumlu sapma örnekleridir. Olumsuz sapma ise onaylanmayan, aşağı ve yetersiz davranış örüntüleri yönündeki sapmadır. Toplumsal hayat ve düzen için gereken hukuki ve ahlaki kurallara uymayan davranışlarda bulunmak, hırsızlık yapmak ve küfretmek olumsuz sapma örnekleridir. Sosyolojik çalışmalarda daha çok olumsuz sapma ile ilgili konular incelenmektedir.
B. Sosyal Sapmanın Nedenleri
Olumsuz sapmanın ya da suçun nedenlerinin sosyolojik açıklamasında bireylerin ve grupların toplumsal arka planı merkeze alınır. Buna göre hızlı sosyal değişmelerden dolayı sosyal bağların ve normların zayıflaması, ekonomik krizler, işsizliğin artması, toplumsal eşitsizlikler, yoğun göç ve kente uyum sorunları, küreselleşme, bireyci ve hazcı kişilik yapısının egemen olması sosyal sapma eğilimlerini artıran başlıca faktörler olarak kabul edilir.
Bazı olumsuz sapmalar toplumda ağır yaptırımlarla karşılaşırken bazı sapmalara daha müsamahayla yaklaşılır. Gündelik hayatta, sapmayı içerse de ağır bir toplumsal kontrol içermeyen çok sayıda davranışla karşılaşılır. Hemen herkesin smokin giydiği bir festivale ödül almak için katılan bir yönetmenin kot pantolon ve tişört giymesi, bir gencin saçlarını mor renge boyaması gibi örnekler toplumda sıklıkla gözlemlenebilir ancak bu davranışlar ciddi bir yaptırımla karşılaşılmayan sapma örnekleridir.
Kaynak: 12. Sınıf Sosyoloji ders kitabı
