Değişme her toplumun temel özelliğidir. Toplumsal değişme, toplumun yapısını oluşturan ilişkiler ağının ve bunları belirleyen toplumsal kurumların değişmesini ifade eder.
1- Toplumsal değişme nedir?
Bireylerin gerek teknoloji ile gerekse birbirleri ile ilişkilerini düzenleyen kurallar ve bunlara yüklediği anlamlar ve değerler, kısaca öğrendikleri ve uyguladıkları her şey, hiç kuşkusuz hayatları boyunca hep aynı kalmamaktadır. Bir süreç içinde, bireyin gerek içerisinde yer aldığı grup, topluluk ya da toplum üyeleri ile olan ilişkileri gerek doğa ile kurduğu ilişkiler ve gerekse dış dünyanın etkileri gitgide değişmektedir. Her ne kadar hayatta her şey değişmekte ise de toplumsal değişme yalnızca toplumun yapısındaki temel ve geniş değişmeleri belirtir. Toplumsal değişme, ailenin örgütlenişindeki, hayat kazanma yollarındaki, dinsel davranışlardaki, insanlar tarafından benimsenen değerlerdeki ve kullanılan teknolojideki değişmeleri belirtir. Toplumsal değişme her toplumda gözlenir. Temel gruplar ve kurumlar -aile, eğitim, ekonomi, siyaset ve din- yapı ve içerik olarak her toplumda değişebilir ancak bu grup ve kurumların örgütlenmiş sosyal yaşamın olduğu her yerde zorunlu olarak bulunduğunu da unutmamak gerekir.
2- Toplumsal değişmeyi etkileyen faktörler nelerdir?
Sosyologlar, bütün toplumlarda değişime yol açabilen ve birbirleriyle etkileşim içinde olan birden çok faktör tanımlamışlardır. Değişimlerin doğası ve yönü daha çok içinde oluştuğu yer ve zamanın birbirinden farklı olan koşullarına bağlıdır.
Aşağıda toplumsal değişmenin başlıca faktörleri ifade edilmiştir:
- Fiziki çevre
- Ekonomi
- Modernleşme
- Küreselleşme
- Bilim ve teknoloji
- Demokratikleşme
- Kültür
- Demografi
- Kitle iletişim araçları
A. Fiziki Çevre
İnsanlar bir doğal çevre içinde yaşarlar ve bu doğal çevre toplum yaşamını etkiler. Doğal çevrenin toplum yaşamına etkisi olumlu ya da olumsuz olabilir. Verimli topraklar üzerinde ve ılıman iklimde yaşayan; madenlere, petrole, ormanlara sahip olan toplumların toplumsal gelişmeyi ve ekonomik refahı sağlaması kolaydır. Sözü edilen yer altı ve yer üstü zenginliklerinden yoksun doğa koşullarında yaşayan toplumların ise toplumsal gelişmeyi ve ekonomik refahı sağlaması daha zordur. Öte yandan doğa koşullarındaki değişmeler de toplumsal değişmeye neden olur. Örneğin deprem, su baskınları, iklim değişmeleri, salgın hastalıklar toplumları etkiler. Çünkü bu olaylar kıtlığa, yoksulluğa ve göçlere neden olmaktadır.
B. Ekonomi
Kol gücüne dayanan ve tarımsal üretim ağırlıklı ekonomiden makine kullanımına dayanan sanayi ağırlıklı ekonomiye geçilmesi toplumsal yaşamın her alanını önemli derecede etkilemiştir. Toplumsal üretim; yeni toplumsal sınıflar, kentleşme, iç göçler gibi pek çok toplumsal değişme ve ekonomik yapıdaki değişmelerle doğrudan ilişkilidir. Ekonomik gelişmeler aile, eğitim, hukuk, ahlak gibi toplumsal kurumları etkiler ve değiştirir. Örneğin iş bölümünün artmasıyla toplumsal yaşam karmaşık bir hâl alır.
C. Modernleşme
Modernleşme, geleneksel toplumdan modern sanayi toplumuna geçişi ifade eden ve çok geniş kapsamlı sosyal dönüşümleri beraberinde getiren bir süreçtir. 19. yüzyıldan itibaren Batı toplumları, daha sonra da diğer toplumlar; yapı, kurum, değer ve sistemler bakımından köklü dönüşümler geçirmiştir. Bu dönüşümler çeşitli alanlarda şöyle örneklenebilir: Siyasal alanda demokrasinin temel kurumlarıyla ve ilkeleriyle egemen olması, ekonomik alanda kapitalist üretim tarzının yerleşmesi, sosyal alanda kentleşme ve altyapı hizmetlerinin yaygınlaşması, haberleşme teknolojilerinin gelişmesi, geleneksel ilişkilerin çözülmesi…
Ç. Küreselleşme
Küreselleşme, günümüz toplumlarında değişimin önemli taşıyıcı unsurlarından biridir ve yeni bir olgu olarak karşımıza çıkmaktadır. Ulusal sınırları aşan ve dünya çapında değişimlere yol açan küreselleşme, genel olarak teknoloji, siyaset, ekonomi, kültür, çevre vb. alanlardaki gelişmeler sonucunda zaman ve mekân sınırı tanımadan toplumları birbirine bağlayan süreçleri betimlemektedir. Giddens (Gidıns), küreselleşmeyi uzak yerleşimlerin birbiri ile ilişkilendirildiği, yerel oluşumların kilometrelerce ötedeki olaylarla biçimlendirildiği dünya çapındaki toplumsal ilişkilerin yoğunlaşması olarak tanımlamaktadır.
D. Bilim ve Teknoloji
Bilimsel ilerlemelerle birlikte ortaya çıkan teknolojik yenilikler, toplumsal değişmede çok önemli bir rol oynamaktadır. Uygarlık tarihi içinde ateşin, tekerleğin, pusulanın, matbaanın, buharlı makinenin, elektriğin, telgrafın ve telefonun, televizyonun, bilgisayarın ve İnternet’in toplumsal yaşamı nasıl derinden etkilediği ve değiştirdiği çok iyi bilinmektedir. Elektronik iletişim alanında gerçekleşen teknolojik ilerlemeler televizyon, cep telefonu ve İnternet gibi iletişim biçimlerini daha çok kullanılır hâle getirmiştir. Bilgi teknolojileri sayesinde oluşan bilgi toplumu, tarım ve sanayi toplumlarının ötesinde sosyal, siyasal, kültürel alanları etkisine alan değişimleri ortaya çıkarmıştır.
E. Demokratikleşme
Fransız Devrimi’ndeki özgürlük, eşitlik, kardeşlik çağrısı Fransa’da olduğu kadar diğer birçok ülkede de siyasal olayları etkilemiştir. “İnsanların kardeşliği” düşüncesi ABD’de ve başka yerlerde köleliğe karşı olanlar tarafından kullanılmıştır. “Demokrasi” ve “sivil haklar” idealinin cazibesi, birçok toplumda kamuoyu için temel hak ve özgürlüklerin elde edilmesi, oy hakkının genişletilmesi, insanlar arasındaki ayrıcalıkların kaldırılması gibi konularda yönlendirici olmuştur. Düşünceler, bir hayat tarzı olarak yaşama aktarıldıkça ve toplumsal refahın sağlanmasına önemli katkılar sağladıkça toplumsal değişimin önemli bir unsuru olmaya devam etmiştir.
Toplumsal eşitliğin esas alınması, düşünce ve ifade özgürlüğü, cinsiyet ayrımının ortadan kaldırılması ve kadın-erkek eşitliğinin esas alınması, hukukun üstünlüğü gibi temel demokratik ilkeleri benimseyen ülkelerin toplumsal gelişmeye daha açık olacağı söylenebilir.
F. Kültür
Kültürel faktörler insanların yaşayış biçimini, tüketim alışkanlıklarını, inanç sistemlerini, davranış kalıplarını aynı zamanda toplumsal norm ve değerleri etkilemekte ve değiştirmektedir. Kültür, bir toplumda bireylerin ne düşündüklerini ve hissettiklerini büyük oranda belirler. Bu anlamda kültürün bir parçası olarak inanç, toplumsal değişmeyi etkileyen kültürel faktörlerden bir tanesi olarak görülebilir. Weber’in Protestan ahlakı ile kapitalizmin ortaya çıkışı arasında kurduğu ilişki, özellikle inançlar ve toplumsal değişme alanlarında yapılan çalışmalarda etkili olmuştur.
G. Demografi
Nüfus sayısı ya da büyüme oranındaki her ciddi artış ya da azalış, sosyal hayatı olumlu ya da olumsuz etkiler. Tarihte sıkça görüldüğü gibi demografik değişimler kitlesel göçler, kültürel yayılma, bazen savaşlarda göçmenlerin diğer toplumların nüfuz bölgelerini istilası şeklinde oluşabileceği gibi kaynakların azalması, toplumun kendi içindeki sosyal dağınıklık ve çatışma ile de oluşabilir. Eğer dünya nüfusu günümüzdeki oranlarıyla artmaya devam ederse gıda ve diğer doğal kaynak talepleri karşılanamaz hâle gelecektir. Yetersiz beslenme, hastalıklar ve muhtemel savaşların bir sonucu olarak ölüm oranlarının hızlı yükselmesiyle yaşanabilecek hızlı nüfus azalması, şimdi çok uzak gibi gözüken olumsuz sosyal değişimleri de beraberinde getirecektir.
Ğ. Kitle İletişim Araçları
Kitap, gazete ve dergiler “yazılı”; radyo, televizyon ve CD-DVD oynatıcılar ise “elektronik” kitle iletişim araçlarını ifade eder. Bu araçlar toplumun tümünü hedeflemesi nedeniyle kitle iletişim araçları adını alır. Çağımızda gelişmiş olan kitle iletişim araçları, birçok değişmeye neden olmaktadır. Radyo ve televizyon sayesinde birtakım bilgileri uzak yerlere anında ulaştırma olanağı doğmuştur. Bu etki nedeniyle modern toplumların kültürleri, diğer kültürleri kolaylıkla ve kısa zamanda etkilemektedir. Teknolojinin ilerlemesiyle kitle iletişim araçlarına bir yenisi daha eklenmiştir: İnternet. İnternet’in günümüzdeki kitle iletişim araçları içerisinde belki de en etkilisi olduğu söylenebilir. İnternet’in özellikle sosyal medya boyutu geleneksel medyanın yerini almıştır. Sosyal medya; bilginin üretilmesi, saklanması ve paylaşılmasını hızlandırmış ve kolaylaştırmıştır.
3- Toplumsal değişme ve kültür
Pek çok toplumsal ilişkinin ve davranışın arkasında onların oluşumlarına yol açan kültürel kodlar söz konusudur. Bu kültürel kodlar, bireyin ve toplumun hareket rotalarını belirleyen bir pusula işlevi görmektedir. Bu nedenle de kültür ve onun bileşenleri, toplumsal değişmeyi anlamak için çok önemlidir.
A. Kültürel Farklılıklar
Her toplumun ortak bir kültürü vardır. Ancak aynı toplum içindeki insanlar; ortak geçmiş, yaşanılan bölge, ırk, etnik köken, din, ekonomik uğraş alanları ve sosyoekonomik statüye göre farklı kültürlere sahiptir. Kültürel farklılıklara müsamahayla bakılması toplumsal yaşamın hem zenginliğini hem de bütünlüğünü sağlayacaktır
B. Kültür Emperyalizmi ve Kültürel Yozlaşma
Kültür emperyalizmi emperyalist bir ülkenin kendi kültürünü, sömürdüğü veya sömürmek istediği ülkeye aşılamasına yönelik kültürel müdahaleleridir. Bu olay, kültürün her alanı için geçerlidir. Sömüren ülke kendi inançlarının ve değerlerinin yanı sıra maddi kültürünü de sömürdüğü ülkeye ihraç eder. Bu durum kimi toplumların değerlerini yitirmesine, benliklerinden uzaklaşmasına, kısaca kültürel yozlaşma ile karşı karşıya kalmasına yol açmaktadır.
C. Kültürel Gecikme
Kültür, maddi ve manevi kültür unsurlarından oluşmaktadır. Toplumsal değişme sürecinde kültürün maddi ögeleri manevi ögelerinden daha hızlı değişmektedir. Özellikle maddi kültürün temel ögesi olan teknolojik gelişim, manevi kültürden daha hızlı değişir. Manevi kültürün maddi kültüre uyum sağlayamaması birtakım toplumsal sorunların ortaya çıkmasına sebep olabilir.
4- Bilim, teknoloji ve kitle iletişim araçlarının toplumsal değişime etkileri
Toplumsal değişmede bilim, teknoloji ve kitle iletişim araçlarındaki gelişmeler oldukça etkilidir. Özellikle 20. yüzyılda bu alanlardaki gelişmelerin etkileri, dünyanın farklı bölgelerinde yaşayan toplumları etkileme gücü kazanmıştır. Çevreye göz atıldığında bilim, teknoloji ve kitle iletişim araçlarının toplumsal hayatta ve toplumsal değişmede ne kadar etkili olduğuna dair çok sayıda örnek görülebilir. Ulaşım araçlarında, televizyon ve medya araçlarında, İnternet teknolojisinde, akıllı telefonlarda gözlenen hızlı değişimler aynı zamanda eğitim süreçlerini, üretim süreçlerini, toplumsal değerleri, ideolojileri, toplumsal organizasyonları, insan ilişkilerini kısaca toplumsal yaşamın hemen her alanını etkilemektedir.
Günümüzde kitle iletişim araçlarının birey ve toplum üzerindeki olumlu ve olumsuz etkilerini değerlendirmek önemli olmakla birlikte, kitle iletişim araçlarının hızlı değişiminin toplumsal yaşamdaki etkilerini de dikkate almak gerekir. Bugüne kadar toplumsal etkisi bakımından ön plana çıkan kitle iletişim aracı televizyon olsa da günümüzde İnternet dünyasının, televizyonun tahtına aday olduğu söylenebilir. Bugün dünya toplumları özellikle genç nesiller, sosyal medyanın çok etkisindedir. İnternet’in ve özellikle sosyal medyanın gelişmesiyle birlikte hem ulusal hem de uluslararası düzeyde etkileşim artmıştır.
Kitle iletişim araçları (medya) içerisinde bireye ve topluma ulaşılabilirlik gücü itibarıyla özellikle İnternet, televizyon ve radyo, yazılı basın olarak ifade edilen gazete, dergi ve kitaplara göre çok daha etkilidir. Kitle iletişim araçları sahip olduğu güç sayesinde bireylerin ve toplumların hayat tarzlarını, sosyal yapılarını ve hatta hukuksal kurallarını bile etkileyerek toplumda birtakım olumlu ve olumsuz değişmelere neden olmaktadır. Bu etkilerin en önemli özelliği medyanın mesajı iletirken kullandığı dil ve yöntemlerdir. Çünkü medya, bir olayı anlatırken başvurduğu anlatım biçimleri ve teknikleriyle izleyicilere belli bir değerler dünyası sunar veya bunları topluma dayatır. Medyada anlam üreten şey, kullanılan tekniktir. Kitle iletişim araçları yaptığı yayınlarla bireyleri çocuk yaştan başlayıp olgunluk yaşını bulana dek etkiler. Bu etkiler olumlu ve olumsuz olarak değerlendirilebilir.
Kaynak: 12. Sınıf Sosyoloji ders kitabı
