Tanrının varlığına inanmakla ilgili felsefi yaklaşımlar birbirlerinden farklı şekillenmektedir. Her görüşü savunan filozoflar olmuş ve bu doğrultuda “Tanrı’nın var olup olmadığı” sorusuna verilen cevaplarda farklılık göstermiştir.
Din felsefesinin en temel sorusu, Tanrı’nın var olup olmadığı sorusudur. inançla ilgili, üç temel yaklaşımdan söz edilebilir:
- Tanrının varlığını kabul eden görüşler (Teizm, deizm, panteizm, panenteizm)
- Tanrının varlığını reddeden görüş (Ateizm)
- Tanrının varlığı ya da yokluğunun bilinemeyeceğini ileri süren görüş (Agnostisizm)
Tanrı’ nın varlığını kabul edenler “Tanrı evrenin kendisi midir (içkin), yoksa evrenin dışında, ondan ayrı mıdır (aşkın)?” sorusuna faklı cevaplar vermişlerdir.
Tanrının varlığı ile ilgili görüşler
1) Teizm (Tanrıcılık) Görüşü
Evren ve evrendeki her şeyi yoktan var eden mutlak güce sahip, ezelî ve ebedî olan bir Tanrı’nın varlığını savunan dinlerin ve dinsel öğretilerin genel adıdır. Tanrı var olan her şeyin varlık nedenidir. Her şeyi yaratan, sınırsız bilgi ve güce sahiptir. Teizmde Tanrı, doğanın üstünde ve ötesinde yani evrene aşkındır ve kendi dışındaki herhangi bir şeye bağımlı değildir.
Tanrının niceliği ile ilgili iki görüş vardır:
- Monoteizm: Tek tanrıcılık olarak ifade edilen bu anlayışa göre Tanrı evreni yaratan, ezelî ve ebedî olan, benzeri olmayan tek mutlak güçtür.
- Politeizm: Birden çok Tanrı’nın varlığını savunan görüştür. Bu görüş Antik Çağ da varlık bulmuştur.
2) Deizm (Yaradancılık) Görüşü
Akıl yoluyla kavranan bir Tanrının varlığına inanır ancak onun evreni yarattıktan sonra ona müdahale etmediğini savunur. Vahiy, peygamber, kutsal kitap kavramlarını gerekli bulmaz. 17. ve 18. yy. da Aydınlanma Çağı ile birlikte ortaya çıkan deizm “vahyedilmiş din” anlayışı yerine, sadece akılla varılan doğruları kabul eden “doğal din” anlayışını savunur.
Deizm, Tanrı’nın aşkınlığını kabul etmekle teizmle birleşir; evrene ve içindekilere karışmadığını öne sürmesiyle de ondan ayrılır. Önde gelen temsilcileri J. Locke (Luk, 1632-1704), Newton (Nivtın, 1642-1727), J.J. Rousseau (Russo, 1712-1778) ve Voltaire (Voltair, 1694-1778)’dir.
3) Panteizm (Tüm tanrıcılık) Görüşü
Bu görüşün temsilcisi Plotinos ve B. Spinoza (1632- 1677) dır. Spinoza’ ya göre, Tanrı ve evren bir ve aynı şeylerdir. Tüm varlıklar tanrısal özün birer görünüşüdür. Tanrı’nın evrenden ayrı ve bağımsız bir varlığı yoktur. Tanrı, evrenin kendisidir. Yani Tanrı âleme aşkın değil içkindir. Böylelikle insan da Tanrının bir parçasıdır. Tek tanrılı dinlerdeki Tanrı-âlem, yaratan-yaratılan farklılığı panteizmde yoktur.
4) Panenteizm (Diyalektik Tanrıcılık) Görüşü
Panenteizm Tanrı-evren özdeşliğini kabul etmez. Panteizm “Her şey Tanrı’dır” derken, panenteizm “Her şey Tanrı’dadır” der. Teizmin Tanrı’ yı mutlak ve aşkın varlık olarak diğer varlıklardan bütünüyle ayıran yaklaşımını yetersiz bulur. Panenteizm Tanrı’ yı soyut, mutlak ve değişmez gibi yönleriyle evrenin üstünde (aşkın); somut, göreli ve değişen yönleriyle de evrenin içinde (içkin) görür. Tanrı hem sonlu hem sonsuz hem neden hem sonuçtur.
5) Ateizm Görüşü
Kuşkucular, maddeciler ve pozitivistler için kullanılan ateizm, teizme tepki olarak ortaya çıkmıştır. Yaratıcının varlığını kabul etmeyen bir düşünce hareketidir. Tanrı’ya, ruha ya da ölümden sonraki hayata (ahirete) inanmamakla kalmaz, onların yokluğunu da kanıtlamaya çalışır.
İlk izlerine Antik Çağ Yunan filozoflarından Thales’ te ve Epikuros’ ta rastlanır. K. Marx, Leibniz, Nietzsche, J. P. Sartre’ dır. Ateizmin felsefi temeli materyalizmdir. Aslında dini kabul etmediğini iddia edenler, materyalist felsefeye dayalı birtakım inanç sistemleri geliştirmişlerdir. Budizm, caynizm, yoga, meditasyon gibi bu inanç sistemleri ruhsal kurtuluşu vadeden felsefelerdir.
6) Agnostisizm Görüşü
Tanrı’nın varlığının da yokluğunun da bilinemeyeceğini kabul eden görüştür. Tanrı’nın varlığını inkâr da etmediği gibi yokluğunu da inkâr etmez ancak Tanrı ile ilgili bilgiye sahip olunamayacağından herhangi bir yargıda bulunmamanın doğru olduğunu ileri sürer.
Örneğin, Sofistlerin göreli anlayışları Tanrı’ yı da kapsar. Sofist olan Protagoras, “Tanrı’larla ilgili olarak, onların ne var olduklarını ne de var olmadıklarını bilebilirim çünkü bu konuda bilgi için konunun karanlıklılığı ve insan yaşamının kısalığı gibi birçok engel vardır” demiştir. Diğer temsilcileri ise Kant, D.Hume, A. Comte (Kont, 1798-1857)’ dir.
Tanrının Varlığını Reddeden Filozoflar
- Karl Marx
- Leibniz
- La Mettrie
- Holbach
- Nietzsche
- Jean Paul Sartre
