Örf, âdet, gelenek ve görenekler yazılı olamayan normlardır. Yazılı olmayan normların her birinin yaptırımı faklıdır.
- Görenekler: Bireylerin birbirlerinden görerek yaptıkları, tekrarlar sonucunda oluşan ve yaptırım gücü oldukça zayıf olan tutum ve davranış örnekleridir. Görenekler alışkanlıklardan ortaya çıkar ve yayılır.
- Âdetler: Göreneklerin yaygınlaşması ve kalıcı davranışlara dönüşmesi ile oluşur. Göreneklere göre yaptırımı daha etkilidir. Âdetler evlenme törenlerinde, komşuluk ilişkilerinde daha belirgin olarak ortaya çıkar. Bayram kartı göndermek, özel günleri kutlamak, düğünlerde ziyafet vermek bu tür âdetlere örnektir.
- Gelenekler: Çok uzun süre geçerli olan âdetlerin, toplumu diğer toplumlardan ayıran temel bir özellik hâline gelmesiyle ortaya çıkar. Geçmişten günümüze kadar geldiği için geleneklere saygı duyulur ve kuşaktan kuşağa aktarılır. Âdetlere göre yaptırımı daha fazladır. Türkiye’de yağlı güreş, İspanya’da boğa güreşi, Fransa’da erkeklerin kadınların elini öpmesi birer gelenektir.
- Örfler (töreler): Bireyin yaşamında kendini uymaya zorunlu hissettiği bazen yasalardan da etkili olan kurallardır. Örflerin yaptırımı; âdet, gelenek ve göreneklerle karşılaştırıldığında daha ağırdır ve hatta hor görülme ya da toplumdan dışlanmaya kadar varır. Örneğin bazı yörelerde yasalara karşın sürdürülen kan davası, namus davası, başlık parası gibi törelerin bireyler üzerindeki etkisi büyüktür. Ayrıca askerlik yapma ve savaştan kaçmama gibi töre örnekleri de vardır.
Toplumsal normların değerler ve sosyal uyumla ilişkisi
Normlar toplumda bireylerin neleri yapabileceklerini ya da yapamayacaklarını gösterir. Bu bakımdan değerlerden daha belirli, sınırlı ve emredicidirler. Oysa değerler gerçekleşmelerine olanak bulunmayan zamanlarda bile varlıklarını sürdürmeye ya da başka deyişle insanlar tarafından benimsenmeye devam ederler. Herhangi bir toplumsal değer, pek çok toplumsal normun varlığına yol açabilir. Söz gelişi bir toplumun temel değerlerinden birisi demokrasi ise o toplumda vatandaşları, toplumun yönetimine katılmaya özendiren ya da katılmayı güçleştirebilecek engelleri ortadan kaldıran; katılımı kolaylaştıran normlara rastlanabilir.
Normların davranışları etkileyebilmesi, ancak belirli davranış biçimlerini yasaklaması ve nasıl davranılması gerektiğini açıkça belirtmesi sayesinde olur. Örneğin dürüstlük genel bir toplumsal değerdir. Ancak yine de toplum, öğrencilerin sınavlarda nasıl davranmaları gerektiği ya da kusurlu mal satan satıcının sorumluluğunun ne olduğu gibi özel durumlara ilişkin pek çok norm koymak gereksinimi duymaktadır.
Normlar çoğu kez değerleri somutlaştırır. Fakat değerler normlara göre daha geneldir. Örneğin insan varlığına saygı asli bir değerdir. Adam öldürmenin yasak olması ise bu değerin açıklanmasını teşkil eden bir normdur. Toplumsal değerler zamanla toplumsal normlar hâline gelebilir. Toplumsal değer ve normlar zaman içinde değişen koşullarla birlikte değişir. Sosyal normlar, uyulması zorunlu yasal durumlar olduğu kadar, davranış biçimlerini ifade eden ölçütleri, değerleri, başkalarının haklarına saygılı olmayı, bireylerin istek ve gereksinimlerini de toplumla uzlaştırmayı içerir. Sosyal uyum ise bireyin çevresi ile iyi ilişkiler kurabilme ve bu ilişkileri sürdürebilme derecesidir. Sosyal normlara uyan kişi çevresiyle iyi ilişkiler kurar ve bu ilişkileri sürdürerek sosyal uyumu gerçekleştirir. Böylece toplumda düzen ve barış ortamı oluşur.
