Bitkisel Dokular kendi aralarında bir çok alt katmana sahiptir, konu anlatımında bu katmanların tamamına değineceğim. Ders Notları Biyoloji 12. Sınıf kitaplarından derlenmiştir.
Bitkisel Dokular
Organizmada belirli görevleri yapan özelleşmiş hücre topluluklarına doku denir. Doku hücreleri birbirine bitişik halde ya da aralarında boşluklar oluşturacak şekilde bulunur. Bu boşluklarda hücre ara maddesi ( matriks ) bulunur.
Bölünür Doku (meristem)
Sürekli mitoz bölünmeyle çoğalır. Bitkide; kök, gövde, yaprak ve yan sürgün uçlarında bulunur. Hücreleri küçük, çekirdekleri büyük ve sitoplazmaları boldur. Kofulları küçük ve az sayıdadır. Hücre çeperi ince ve metabolizmaları hızlıdır.
1- Primer meristem ( Birincil Bölünür Doku )
Bitkinin kök ve gövde ucunda bulunur. Bitkinin boyuna uzamasını sağlar. Bu noktaya büyüme noktası (konisi) denir. Büyüme sınırsızdır. Kökte kaliptra tarafından, gövdede ise genç yapraklar tarafından korunur.
- Dermatojen (protoderm) : Epidermis’den oluşur.
- Periblem (temel Meristem) : Korteks’den oluşur.
- Plerom (prokambiyum) : Merkezi Silindir’den oluşur.
2- Sekonder Meristem (İkincil Bölünür Doku)
Bölünmez dokuların tekrar mitoz bölünme yeteneği kazanmasıyla oluşur. Kambiyum ve mantar kambiyumu (fellojen) oluşur.
- Kambiyum kök ve gövdede bulunur. Bitkinin yaşının hesaplanmasında yararlanılır.
- Kambiyum çift çenekli (dikotiledon) bitkilerde ve kozalaklı bitkilerde bulunur.
- Bölünür mantar doku (fellojen), bitkide mantarlaşma oluşturarak bitkinin dış etkenlerden korunmasını sağlar.
Bölünmez Doku
Bölünür dokunun farklılaşması ile oluşur. Hücrelerinin kofulları çok sayıda ve büyük olup çekirdekleri küçüktür. Bazı hücre çeperlerinde odun (lignin), mantar (suberin) vb. maddeler birikerek kalınlaşmalara sebep olur.
Bölünmez doku hücreleri arasında boşluklar bulunur.
1- Temel Doku (parankima)
Kök ve gövde korteksinde, yaprağın mezofil tabakasında ve diğer dokuların etrafında bulunur. Hücreleri canlıdır. Parankima hücreleri nispeten özelleşmemiş veya en az özelleşmiş hücrelerdir. Bazı parankima hücreleri bölünme yeteneklerini korurlar ve ihtiyaç halinde sekonder meristeme dönüşebilirler. Bazıları da özel koşullar altında diğer bitki hücresi tiplerine dönüşebilme yeteneğindedirler.
Örneğin bir yaralanma durumunda bitki organlarının onarılması parankima hücrelerinin belirtilen bu özelliği sayesinde gerçekleşir. Parankima dokusuna ait hücreler kolaylıkla adventif (ek) kök ve gövdeleri meydana getirebilmektedir. Ayrıca bitkiler, çeşitli organlarındaki parankima hücreleri kofullarında, renk veren antosiyanin gibi bileşikleri biriktirir.
Dört çeşit parankima dokusu bulunur.
- Özümleme Parankiması: Yaprakların mezofil tabakasında ve genç gövdede bulunur. Bol kloroplast vardır. Fotosentez yapmakla görevlidirler. Palizat ve sünger parankiması olmak üzere iki çeşittir.
- İletim Parankiması: Özümleme parankiması ve iletim demetleri arasında yer alır. Su, besin taşınmasını sağlar. Kloroplast bulunmaz.
- Depo Parankiması: Su ve besin depolar. Kök, gövde, meyve ve tohum gibi organlarda depo eder.
- Havalandırma Parankiması: Hava depo eder, gaz alış-verişini kolaylaştırır. Su ve bataklık bitkilerinde bulunur.
2- Koruyucu Doku (Örtü Doku)
Kök, gövde, yaprak ve meyvelerin üzerini örter. Hücreleri kalın çeperli ve klorofilsizdir. Koruma görevinin yanında kara bitkilerinde su kaybını önler. İki çeşit koruyucu doku vardır.
A-Epidermis: Dermatojen tabakasından gelişir. Otsu bitkilerde ve odunsu bitkilerin kök, genç dal ve yapraklarının üzerini örten canlı dokudur. Tek sıra hücreden oluşur. Koful büyük ve sitoplazması azdır. Güneş ışığının yaprağın altına iletilmesini sağlar.
Epidermis hücreleri dışa doğru uzanarak tüy ve dikenleri (emergens) meydana getirir. Tek hücreli tüylere basit, çok hücreli tüylere bileşik tüy denir. Emme, tutunma, savunma, salgılama gibi görevleri yerine getirirler. Kutikulayı oluşturur. Kutikula bitkide su kaybını engeller. Kurak bölge bitkilerinde kutikula daha kalındır. Kutikulanın üzeri mumsu tabakayla örtülü ise kütin tabakası oluşur Epidermis hücreleri farklılaşarak hidatodları oluşturur. Hidatodlar fazla suyun damlacık halinde dışarı atılmasını sağlar (gutasyon)
Epidermis hücreleri farklılaşarak stomayı meydana getirirler. Stoma bitkide teleme yoluyla fazla suyun ve ısının dışarı atılmasını ve de gaz alışverişini sağlar. Kloroplastları bulunduğu için fotosentez de yapabilir Kurak bölge bitkilerinde az sayıda ve yaprak altında (alt Epidermis), sulak bölge bitkilerinde ise çok sayıda ve üst epidermiste yer alırlar.
B-Mantar Doku: Fellojen (mantar kambiyumu) den gelişir. Epidermis hücrelerinin ölmesi, parçalanması ile oluşur. Çok yıllık bitkilerin kök ve gövdelerinde bulunur. Mantar doku hücrelerinin içi hava ile doludur ve suyu geçirmez. Gaz alışverişini sağlayan yapı kovucuklardır. (lentisel) sürekli açıktırlar. Yaprak sapı ve gövde arasında oluşursa su ve besin geçişini engeller ve yaprak dökülür. Yaşlı ağaç gövdelerinde ise mantar doku pul halinde dökülür.
3- Destek Doku
Hücrelere şekil ve destek veren dokulara destek doku denir.
- Hücrelerde: Selüloz çeper desteklik sağlar.
- Otsu bitkilerde: Turgor basıncı desteklik sağlar.
- Çok yıllıklı bitkilerde: İletim demetleri desteklik sağlar.
Çok yıllık bitkilerde farklılaşmış iki destek doku bulunur.
A-İpek Doku (Kollenkima): Gövde, yaprak ve yaprak sapında bulunur. Canlı hücrelerden oluşur. Hücre çeperinin kalınlaşması görülür. Kalınlaşma köşelerde olursa köşe kollenkiması, kalınlaşma her tarafta olursa levha kollenkiması olarak adlandırılır. Örneğin; begonyada köşe, mürver ağacında levha kollenkiması görülür.
B-Sert Doku (Sklerenkima): Hücrelerin sitoplazma ve çekirdekleri kaybolmuş, tüm çeperleri kalınlaşmış ve ölmüştür. Keten, kenevir, sarımsakta mekik şeklinde lifli sert doku görülür. Ayva, armutta çekirdeğe yakın taş hücrelerinden sert doku görülür. Fındık, ceviz kabuğunda, mum çiçeğinde taş hücreleri vardır.
4- İletim Doku
Damarsız bitkiler dışında, karada yaşayan tüm bitkilerde bulunur. Su ve organik madde taşır. Odun(ksilem) ve soymuk(floem) boruları olmak üzere iki bölümde incelenir.
A-Odun Boruları (Ksilem): Ölü hücrelerden oluşur. Su ve suda erimiş tuzları taşır. Taşıma tek yönlü gerçekleşir. Taşıma aşağıdan yukarıya doğrudur. Taşıma hızlı gerçekleşir. Plerom hücrelerinin farklılaşması ile oluşur. Odun boruları trakeit denilen tüp şeklindeki hücre ve hücreler ile bu hücreler uyum sağlamış parankima ve Sklerenkima hücrelerinden oluşur.
B-Soymuk Boruları (Floem): Canlı hücrelerden oluşur. Kalburlu borular da denir. Taşıma çift yönlü, yavaş ve aktiftir. Enerji harcanır. Aşağıdan yukarı aminoasitler, yukarıdan aşağıya fotosentez ürünleri taşınır. Mekik şeklinde arkadaş hücreleri bulunur.
5- Salgı Doku
Canlı, bol sitoplazmalı, büyük çekirdekli ve küçük kofullu hücrelere sahiptir. Tek tek veya grup halinde bulunur. Salgı işlevine göre üçe ayrılır.
- A- Hücre İçi Salgılar: Salgı hücre içinde birikir. Zamanla sitoplazmanın yerini alır. Örneğin; gül, defne yaprağı, portakalın kabuğundaki eterik yağ vb.
- B- Hücre Dışı Salgılar: Salgı hücrede oluşur ve sonra dışarı atılır. Sardunyada, koku bal özünü oluşturan hücrelerle, böcekçil bitkilerin sindirim enzimleri örnek olarak verilebilir.
- C- Salgı Boruları: Bir ya da birkaç salgı hücresi uzayarak salgı borularını haline gelir. Örneğin; Sütleğen, incir, kauçuk vb. Salgı dokunun oluşturduğu salgılar bitkilerde çeşitli görevler yaparlar:
- Isırgan otundaki yakıcı salgılar, korumayı sağlar.
- Böcekçil bitkilerin sindirim salgıları, yakalanan böceklerin sindirimini sağlar
- Bal özü, böcekleri cezbederek tozlaşmaya yardımcı olur.
- Reçine ve tanin gibi antiseptik içeren salgılar, çürükçül mikroorganizmalardan korunmayı sağlar.
- Sütleğendeki zehirli salgılar, bitkinin hayvanlar tarafından yenilmesini engeller.
- Haşhaş, kauçuktaki salgılar yaraların onarımını sağlar.
