Türk halk müziği, Cumhuriyet Döneminde halkın savaş sonrası duygularını ve kahramanlık hikâyelerini anlatan temalarla gelişimini sürdürmüştür. Bu dönemde Atatürk’ün direktifiyle derleme çalışmaları başlamış, birçok kentte dernekler ve halkevleri açılmıştır.
A. Cumhuriyet Döneminde Derleme Çalışmaları
Cumhuriyet Döneminin başında, müziğin ülke çapında gelişmesine yönelik düşünceler, Türkiye’nin müzik yaşamına yön veren eğitim ve sanat kurumlarının inşa edilmesini sağlamıştır. Batılılaşma düşüncesinin yoğun olduğu bu yıllarda, millî müzik hedefiyle halk müziği ezgilerinin derlenmesi önem kazanmıştır. Cumhuriyetle birlikte folklorik ve etnografik malzemeleri sağlamak, Batı müziği eğitimi alan genç bestecilere millî tema ve motifleri sunmak önem kazanmıştır. 1924 yılında Anadolu’da çalışan müzik öğretmenleri aracılığıyla ilk derleme çalışmaları başlamış, nota yazılması için 3000 fiş dağıtılmış, 100 civarında türkü notası toplanmıştır. İlk etapta bunların sadece 47’si yayımlanmıştır. Bu yolla yapılan derlemelerin yeterince başarı sağlamaması nedeniyle derleme heyeti kurulmasına karar verilmiştir. İlk iş olarak Paris’te bulunan Cemal Reşit Rey’e derleme çalışmalarında kullanılmak üzere fonograf sipariş edilmiştir.
Kapsamlı derleme gezileri ve çalışması, 1926 yılında Yusuf Ziya Demircioğlu başkanlığında Rauf Yekta Bey, Dürri Bey ve Ekrem Besim Bey’den oluşan Darülelhan (İstanbul Konservatuvarı) Heyeti ile yapılmıştır. Heyet; Adana, Gaziantep, Urfa, Niğde, Kayseri, Sivas’ı kapsayan ve yaklaşık iki ay süren derleme gezisiyle 250 kadar türkü derlemiştir.
İkinci gezi Temmuz 1927’de Ereğli (Konya), Karaman, Alaşehir, Manisa, Ödemiş ve Aydın’a yapılmıştır. Bu gezi ekibinde, Yusuf Ziya, Ekrem Besim, Muhittin Sadak ve Ferruh Arsunar yer almıştır. 1928’de yine aynı ekip İnebolu, Kastamonu, Çankırı, Ankara, Eskişehir, Kütahya ve Bursa’da derlemeler yapmıştır.
1929 yılında 34 gün süren üçüncü gezi; Trabzon, Rize, Gümüşhane, Bayburt, Erzincan, Erzurum, Giresun ve Sinop’a yapılmıştır. Yusuf Ziya Bey, Abdülkadir Töre, Ferruh Bey, film operatörü Remzi Bey ve Mahmut Ragıp Bey’in katıldığı gezide 155 türkü derlenmiştir. İlk üç gezide derlenen türkülerden notaya ve plağa alınanlar 15 defter hâlinde yayımlanmıştır.
1936 yılında dördüncü derleme gezisine, Türkiye’ye çağırılan Macar Müzikolog Bela Bartok’la birlikte A. Adnan Saygun, U. Cemal Erkin ve N. Kazım Akses katılmıştır. Bu gezi Çukurova’da gerçekleşmiştir. Mersin, Adana merkez, Karaisalı ve Osmaniye’nin Çardak köyünde gerçekleşen bu derleme çalışmasıyla türküleşen Dadaloğlu şiirleri, ilk kez kayıtlara geçmiştir.
B. Cumhuriyet Dönemi Türk Halk Müziği
1953’te Türk halk müziğini geliştirmek amacıyla İstanbul Belediye Konservatuvarında Sadi Yaver Ataman’ın girişimiyle Folklor Tatbikat Topluluğu kurulmuştur. 1961 yılından itibaren periyodik konserler veren topluluk, 1979 yılında Türk Halk Müziği Topluluğu adını almıştır. 1966 yılında Millî Eğitim Bakanlığına bağlı olarak kurulan Millî Folklor Enstitüsü, daha sonra Kültür ve Turizm Bakanlığına bağlanarak Millî Folklor Araştırma Dairesi adını almıştır. 1967 yılında Ankara Devlet Konservatuvarı Müdürü Gültekin Oransay, tüm arşivlerini TRT’ye devretmiş, araştırma faaliyetlerine bu kurumda devam etmiştir. 1975 yılında kurulup 1976’da öğretime başlayan Türk Musikisi Devlet Konservatuvarı, halk müziği teorisi ve çalgılarının eğitimini veren bir okul olmuştur.
Bu konservatuvarın ilk öğretmen kadrosunda Nida Tüfekçi ve Neriman Altındağ Tüfekçi yer almıştır. Halk müziği icra gruplarının ilk ve en geniş kadrolu olanı Doktor Mehmet Özbek’in yönettiği Kültür Bakanlığı Ankara Devlet Türk Halk Müziği Korosudur. Âşık Veysel Şatıroğlu, Muharrem Ertaş, Davut Sulari, Şekip Şahadoğru, Hacı Taşan gibi Türk halk müziğinin önemli adları, yöre sanatçılığı özelliklerinin yanında tüm Türkiye’de dinlenen sanatçılar olmuşlardır.
Cumhuriyet Döneminde Dernekler ve Halkevleri
Türkiye’deki ilk folklor derneği 1928’de kurulan Halk Bilgisi Derneğidir. Bu dernek, halkevlerinin kuruluş yılı olan 1932’ye kadar faaliyetlerini sürdürmüştür. Merkezi Ankara’da olan ve Ziyaeddin Fahri’nin girişimiyle kurulan bu derneğe, bakanlık mensuplarının çoğu üye olmuş ve ellerinde bulundurdukları folklor malzemelerini bağışlamışlardır. Derneğin İstanbul şubesi, İstanbul Konservatuvarının içinde faaliyete başlamıştır.18 Mart 1928’de ilk kongresini yapan dernek, Halk Bilgisi Mecmuası ve Halk Bilgisi Haberleri adlı iki dergi yayımlamıştır. 31 Ekim 1953’te yapılan kongrede derneğin adı Türk Folklor Derneği olarak değiştirilmiş, fahri başkanlığına Prof. Fuat Köprülü getirilmiştir.
1931’de Halk Şairleri Koruma Derneği, Sivas’ta Birinci Halk Şairleri Bayramı’nı gerçekleştirmiştir. Aralarında Âşık Suzani, Âşık Yarım Ali, Âşık Sanati, Âşık Veysel, Âşık Yusuf, Âşık Bekir’in de bulunduğu 15 ozan deyişler okumuştur. Bu bayrama, İstanbul Konservatuvarından katılan Yusuf Ziya Bey, burada müzik öğretmeni Muzaffer Sarısözen ile tanışmış ve onun İstanbul Konservatuvarına girmesini sağlamıştır. Konservatuvarı bitiren Sarısözen 1938’de Ankara Konservatuvarı Folklor Arşiv Şefi olmuştur.
Kültür yaşamımızda önemli yeri olan halkevleri, 19 Şubat 1932 tarihinden itibaren açılmaya başlamıştır. İlk halkevlerinden olan Ankara Halkeviyle birlikte 14 halkevi daha hizmete girmiştir. Halkevleri; dil, edebiyat, tarih, güzel sanatlar, temsil (tiyatro ve seyirlik oyunlar), spor, sosyal yardım, halk dershaneleri ve kurslar, kütüphane ve yayın, köycülük, müze ve sergi konularında çalışmalar yürütmüş, yöresel birçok etkinlik düzenlemişlerdir. Halkevleri çıkardıkları yayın organlarında derlenen sözlü ve sözsüz kültür ürünlerini yayımlayarak kültürümüzün gelecek nesillere ulaşmasını sağlamıştır. Halkevlerinde, 1932 yılından 1951 yılına kadar folklorun her dalında çok ciddi çalışmalar gerçekleştirilmiştir. 1936 yılında Macar Müzikolog Bela Bartok, halkevleri aracılığıyla Türkiye’ye çağrılmış, Çukurova’da halk müziği derlemeleri yapmıştır. Derlenen halk kültürü ürünleri, geçmişi geleceğe bağladığı gibi günümüz araştırmacılarına da önemli bir kaynak oluşturmuştur.
Halkevlerinin Müzikle İlgili Üstlendiği Görevler
- Ulusal ve mahallî sanatçılar ile amatör olarak müziğe gönül vermiş insanları bir araya getirmek
- Genç yetenekleri korumak
- Halkın müzik zevkini geliştirmek, halka açık müzik akşamları ve konserler düzenlemek
- Müzik kursu açmak
- Korolar kurmak, halka millî marşları ve türküleri öğretmek
- Millî bayramlarda marş ve türkülerin birlikte söylenmesini sağlamak
- Köylerde söylenen türküler ile oynanan oyunları kayıt altına alarak arşivlemek
