Fiil; iş, oluş veya durum bildiren sözcüklere verilen genel isimdir. Fiiller (-mek, -mak) mastar ekini yalın hâldeyken alırlar örneğin: yat-(mak), gel-(mek), oyna-(mak), dur-(mak). BU mastar ekleri cümle içerisinde kullanılmaz. Aşağıdaki cümlede Fiil (Eylem) görevinde olan kelimeler altı çizili şekilde belirlenmiştir.
Örnek: Kan Turalı der. Oğuz beylerini ağırladı.
Anlamına Göre Fiiller
Fiiller anlam bakımından üçe ayrılır:
1) İş (Kılış) Fiilleri
Yapılan işten etkilenen bir nesneyi içinde bulunduran fiillerdir. Aşağıdaki altı çizili kelimeler iş fiillerine örnektir.
Örnek: Annesi çocuğunu gördü Allah’a hamd eyledi. Geniş, verimli, güzel topraklarda çadır dikti.
2) Durum Fiilleri
İş fiilinin aksine yapılan işten etkilenen bir nesneyi içinde bulundurmayan fiillerdir. Aşağıdaki altı çizili kelimeler durum fiillerine örnektir.
Örnek: Güzel elbiseli zarif Hatun evden bakar. Karacaoğlan ayağa kalktı.
3) Oluş Fiilleri
Zamanla meydana gelen değişimi gösteren fiillere oluş fiili denir. Oluş fiillerinde, fiil genellikle kendiliğinden gerçekleşir. Aşağıdaki altı çizili kelimeler bu fiillere örnektir.
Örnek: Kızımın saçı uzamış. Kazazede hızla iyileşti.
Fiil Kipleri
Fiil kpleri iki ayrı grupta incelenir. Fiillerin bir işi, durumu veya oluşu ortaya koyuş biçimlerine kip adı verilmektedir.
1- Haber (Bildirme) Kipleri
- Geniş Zaman (-r)
- Şimdiki Zaman (-yor)
- Gelecek Zaman (-ecek, -acak)
- Di’li Geçmiş Zaman (-di, -dı, -du, -dü, -ti, -tı, -tu, tü)
- Miş’li Geçmiş Zaman (-miş, -mış, -muş, -müş)
2- Dilek (Tasarlama) Kipleri
- İstek Kipi (-e, -a)
- Dilek-Koşul Kipi (-se, -sa)
- Gereklilik Kipi (-meli, -malı)
- Emir Kipi (-)
1- Haber (Bildirme) Kipleri
Haber kipleri zaman anlamı taşımaktadır. Haber kipleri ile çekimlenen fiillerin gerçekleşme zamanı bellidir.
a- Geniş Zaman (-r)
Geçmişten geleceğe uzanan geniş bir zaman kesimindeki oluş ve kılışları içine alan kiplere geniş zaman kipi adı verilmektedir. Geniş zaman kipleri fiil kök ve gövdelerine “-r” ekinin getirilmesiyle meydana getirilir. Ünsüzle biten, tek ve çok heceli kelimelerin durumuna göre bu ek zaman zaman “-er,ar;-ır,-ir,-ur,-ür” biçimlerinde de kullanılmaktadır.
Örnek: Şimdi rakibini atar, yıkar, yere serer, mağlup eder.
Geniş zaman kipinin olumsuzu, birinci teklik ve çokluk şahıslarında “-ma” olumsuzluk; ikinci, üçüncü teklik ve çokluk şahıslarında ise olumsuz geniş zaman eki durumundaki “-maz,-mez” eki ile kurulur.
Örnek: Türk evladı doğru bildiği yoldan geri dönmezdi.
b- Şimdiki Zaman (-yor)
Fiilin söylendiği anda yapılmakta olduğunu bildiren kiplere şimdiki zaman kipi adı verilir. Fiilin yapılışı ile anlatımının aynı anda gerçekleşmesidir.“-makta, -mekte“ ve ‘‘-mada, -mede” ekleri de cümleye şimdiki zaman anlamı katmaktadır. Olumsuzu -ma, -me eki ile yapılır.
Örnek:
- O Kurtlar ki doymak için durmuyor.
- Anlamıyorum onları artık,
- Derslerime çalışmaktayım.
- Geceyi saran güzelliğin.
c- Gelecek Zaman (-ecek, -acak)
Fiilin gelecek zamanda yapılacağını bildiren kiplere gelecek zaman kipi adı verilmektedir. Önce anlatım, sonra fiil gerçekleşir.
Örnek: Ormanların kralı aslandır, onuda yere serin, ödülü ondan sonra vereceğim.
Onlar bize inanmayacak, anlattıklarımızı anlamayacak…
d- Di’li Geçmiş Zaman (Görülen / Bilinen Geçmiş Zaman) (-di, -dı, -du, -dü, -ti, -tı, -tu, -tü)
Fiilin söylenme anından önce yapıldığını bildiren kiplere Di’li Geçmiş Zaman kipi adı verilmektedir. Anlatan kişinin, fiilin yapılışını gördüğünü ya da bildiğini ifade etmektedir. Olumsuzu “-ma, -me” eki ile yapılır.
Örnek: Amcasının, teyzesinin ellerini öptü.
Yıllar geçti ama hâlâ geriye dönmedi.
e- Miş’li Geçmiş Zaman (Öğrenilen / Duyulan Geçmiş Zaman) (-miş, -mış, -muş, -müş)
Fiilin söylenme anından önce yapıldığını bildiren kiplere Miş’li Geçmiş Zaman kipi adı verilmektedir. Anlatan kişinin, fiilin yapılışını başkasından duyduğunu, öğrendiğini ifade etmektedir. Olumsuzu “-ma, -me” eki ile yapılır.
Örnek: Kimsenin aşamadığı dağları aşmaya gelmişim.
Bu ormanlara daha önce insan eli değmemiş…
b. Dilek (Tasarlama) Kipleri
Zaman anlamı taşımayan fiillere verilen isimdir. FiillerbBu kiplerle çekimlenmş ise, bir tasarı hâlinde olduğu anlamına gelir bu nedenle zaman kavramı taşımaz.
a- İstek Kipi (-e, -a)
İstek kipi, fiile istek, niyet, arzu kavramları vermektedir. Yapılan işin istendiğini veya o işe niyet edildiğini göstermektedir. Fiil kök ve gövdelerine “–a, -e” ekinin getirilmesiyle yapılmaktadır. Olumsuzu -ma,-me ekiyle yapılır.
Örnek: Size bir misafir getireyim, maharet göstereyim.
Ben bu gece evde kalmayayım da, dışarıya çıkayım.
b- Dilek-Koşul Kipi (-se, -sa)
Bir oluş ve kılışı “şart“a veya “dilek, istek ve niyet“e bağlayan bir tasarlama kipidir. Fiil kök ve gövdelerine –se,-sa eki getirilmesiyle yapılır. Olumsuzu “-ma,-me” ekiyle yapılır.
Örnek: Kim o üç canavarı bastırsa, yense, öldürse kızımı ona veririm.
Bu olanları görmesem daha iyiydi.
c- Gereklilik Kipi (-meli, -malı)
Fiilin yapılmasının gerekli, zorunlu olduğunu ifade eder. Olumsuz “-ma, -me” ekiyle yapılır.
Örnek: Baba bu sözü sen bana dememeliydin.
Yalnız görmeliyim nerde hekim, nerde ilâç.
d- Emir Kipi (-)
Emir kipi, yapılması istenen işi kesinliğe bağlayarak emir biçiminde ifade eden kiptir. Fiil kök veya gövdesine getirilen kip eki aynı zamanda şahsı da karşıladığından, kipe ayrıca şahıs ekleri getirilmez. Bu kip I. tekil ve çoğul kişilere yönelik kullanılmaz. Olumsuzu “-ma,-me” ekiyle yapılır.
Örnek: Yoksa evdeki kıza razı olsun.
Tanrım, sen sağlığımızı bağışla, işimizi gücümüzü rast getir, namerde muhtaç etme!
- Tekil – I. Çoğul –
- Tekil ol II. Çoğul olun
- Tekil olsun III. Çoğul olsunlar
Şahıs Ekleri
Şahıs ekleri, oluş ve kılışın kim veya kimler tarafından yapıldığını gösteren eklerdir. Varlık ve nesnelerin fiiller içinde gerçekleştirdikleri hareketlerin hangi şahsa ait olduğu ancak şahıs ekleriyle belli olmaktadır. Dilimizde teklik ve çokluk biçimleriyle altı türlü şahıs eki vardır:
- Teklik 1. Şahıs ekleri -m, -sın Geldi-m
- Teklik 2. Şahıs ekleri-n, -sın, -sin, -sun,-sün Gel-di-n, Gel-miş-sin
- Teklik 3. Şahıs ekleri Sadece emir kipinde -sın, -sin, -sun, -sün Gel-sin
- Çokluk 1. Şahıs ekleri -k, -z Gel-di-k, Gel-ir-iz
- Çokluk 2.Şahıs ekleri -nız, -niz, -nuz, -nüz, -sınız, -siniz, -sunuz, -sünüz Gel-di-niz
- Çokluk 3. Şahıs ekleri -lar, -ler Gel-di-ler
Çekimli Fiil
Fiillerin, kip ve kişi eki alarak kullanılmasıdır. Şahıs eki her zaman bulunmayabilir.
Fiil Kök / Gövde + Kip + Kişi Eki
Aşağıda altı çizili verilen örnekler çekimli fiildir.
Örnek: Yedi gün yedi gece at koşturdum.
Evini çözdü, devesini bağırttı, kara koç atını kişnetti, geceyi gündüze kattı, göçtü.
Fiillerde Olumsuzluk
Fiilleri olumsuz bir anlatıma sokabilmek için fiil kök veya gövdeleri ile fiil çekimi ekleri arasına “-ma, -me, -maz, -mez” olumsuzluk eki getirilir. Olumsuzluk ekinden sonra ünlü ile başlayan bir ek gelmişse, iki ünlü arasına bir kaynaştırıcı “-y” ünsüzü girer. Olumsuzluk ekinin çekim sırasında bir ses değişmesine uğradığı yerler de vardır. Ekin ünlüsü “-yor” ekindeki y’nin etkisi ile daralmaya uğrayarak “-mı, -mi” biçimine dönüşür.
Örnek: Benim aşıklarım çoktur, ansızın dört nala gelmesin, tutup yiğidimi öldürmesinler.
Verilen yönergeleri okumuyorsun.
Fiilde Anlam (Zaman) Kayması
Bir fiil kipinin kendi anlamı dışında, başka bir kip yerine kullanılmasıdır. Şimdiki, geniş, gelecek zaman kiplerinde anlam kayması olabilir. Aşağıdaki örneklerde zaman kaymaları gösterilmiştir.
Örnek:
- Turalı bir gün şehre gider. (“gitmiş” yerinde)
- Acele etme, birazdan gideriz. (gelecek zaman yerinde)
- O, bu iyilikleri hep yapıyor. (geniş zaman yerine: yapar)
- Ama çok dikkatli olacaksın. (gereklilik kipi anlamda: olmalısın.)
Ek Fiil
Ek fiil “i-mek” fiilidir. Sözcük özelliğini yitirip ek durumuna geldiğinden bu şekilde adlandırılmıştır.
- Hikâye Kipi -dı, -di, -du, -dü, -tı, -ti, -tu, -tü
- Rivayet Kipi -mış, -miş, -muş, -müş
- Şart Kipi -se, -sa
- Geniş Zaman -ım, -sın
Ek fiilin iki görevleri
- Basit çekimli fiillere gelerek onları birleşik çekimli fiil yapar.
- Ad soylu sözcüklere gelerek onları yüklem yapar.
Şimdi bu görevleri inceleyelim.
a- Basit çekimli fiillere gelerek onları birleşik çekimli fiil yapar: Bir fiil iki tane kip eki almaz. Daha önce gördüğümüz gibi birleşik çekimli fiillerde ikinci kip eki fiile ek fiil (imek) sayesinde gelir. Daha sonra ek fiil genellikle düşer. Altı çizili kelimeler ek fiil almıştır.
Örnek: Gözyaşı durmaz sel gibi akardı.
Yiğit nereden geliyordu?
b- Ad (İsim) soylu sözcüklere gelerek onları yüklem yapar: Ad soylu sözcükler fiil kip eklerini almaz. Ek fiil, fiil kip eklerini alıp ad soylu sözcüklere eklenerek onları yüklem yapar.
Ek fiil genellikle düşer.
Örnek: Yol çok emindir diye gafil olma,
Harami çoktur düşersin pusuya
b.1. Ek Fiilin Di’li Geçmiş Zaman Çekimi
Ad soylu sözcüklere “ek fiil” ve “di’li geçmiş zaman” kipi eki getirilerek yapılır.
Örnek: Yusuf Mısır’a sultandı.
b.2. Ek Fiilin Miş’li Geçmiş Zaman Çekimi
Ad soylu sözcüklere “ek fiil” ve “miş’li geçmiş zaman kipi” eki getirilerek yapılır.
Örnek: Sabır gerçek ilaçmış.
b.3. Ek Fiilin Geniş Zaman Çekimi
Ad soylu sözcüklere kişi ekleri getirilerek yapılır.
Ek fiilin geniş zaman çekiminde kişi ekleri ek fiil görevi üstlenir.
Örnek: Bu tekkede bir garip misafirim.
b.4. Ek Fiilin Şart Çekimi
Ad soylu sözcüklere “ek fiil” ve “dilek-koşul” kipi eki getirilerek yapılır. Ek fiilin şart çekimi, öteki çekimlerinde olduğu gibi eklendiği sözcüğü yüklem yapmaz, ona şart anlamı katarak yükleme bağlar.
Örnek: Üzgünsem gönlüm dili konuşur.
Ek Fiilin Olumsuzu
Ek fiilin az önce gördüğümüz çekimlerine “değil” sözcüğü getirilerek yapılır.
Örnek: Sabrın her yerde iyiliktir işi.
Sabrın her yerde iyilik değildir işi,
Birleşik Çekimli (Zamanlı) Fiil
Çekimli fiiller, taşıdıkları kip sayısına göre basit kipli veya basit zamanlı fiiller ve birleşik kipli veya birleşik zamanlı fiiller olmak üzere başlıca iki gruba ayrılır.
Basit kipli fiiller, yapılarında şekil ve zaman kavramı taşıyan tek kip bulunan fiillerdir. Bunlar bildirme ve tasarlama kipleri bölümlerinde incelenmiştir.
Birleşik kipli fiiller, içinde birden fazla kip eki bulunan fiillerdir. Fiilin birden çok kip ve zaman bildirecek biçimde çekimlenmesiyle oluşur. Basit çekimli fiillere ek fiilin getirilmesiyle yapılır.
Birleşik çekimli fiiller üçe ayılır:
- Hikâye Birleşik Çekimi (i, -di): Basit çekimli fiillere “di’li geçmiş zaman” kipi eki getirilerek yapılır.
Örnek: Sarhoş yiğit hem iki canavarla savaşmıştı.
- Rivayet Birleşik Çekimi (i, -miş): Basit çekimli fiillere “miş’li geçmiş zaman” kipi eki getirilerek yapılır.
Örnek: At ayağı çabuk (yel gibi), ozan dili çevik olurmuş.
- Şart Birleşik Çekimi (i, -se): Basit çekimli fiillere “dilek-koşul” kipi eki getirilerek yapılır.
Örnek: Anamın yüzünü görmeden bu gelin odasına girersem.
Yapısına Göre Fiiller
Fiiller yapı bakımından üçe ayrılır:
Basit Fiiller
Yapım eki almamış, bir tek kelimeden oluşan, yani kök hâlindeki fillerdir. Çoğunlukla tek hecelidir.
Çok heceliler de vardır. Fiil kökünden sonra bir tire işareti getirilerek ifade edilir.
Örnek: Böyle der, gözü yukarı bakardı,
Gözyaşı durmaz, sel gibi akardı.
Türemiş Fiiller
İsim veya fiil kökleriyle yansımalardan, yapım ekleriyle türetilmiş fiillerdir.
Türemiş fiiller ikiye ayrılır:
a – İsim soylu kelimelerden türetilen fiiller
Örnek: Sabırla doğrulur insan.
b – Fiil kök ve gövdelerinden türetilen fiiller
Örnek: Sabır, ne işin var ise bitirir.
Birleşik Fiiller
Birden fazla kelimeden oluşan fiillerdir. Birleşik fiili oluşturan kelimelerden biri veya her ikisi fiil olabilir. Ama en az biri fiil olmalıdır.
Yapılışına göre birleşik fiiller ikiye ayrılır:
Kurallı Birleşik Fiiller
Herhangi bir fiille getirilen “yazmak, vermek, bilmek, durmak, gelmek” yardımcı fiillerinden oluşur. Bu yardımcı fiiller kendi anlamlarını tamamen yitirir, “yeterlik, tezlik, sürerlik ve yaklaşma” olmak üzere dört anlam ifade eder. İki fiil arasına “-a, -e, -ı, -i, -u, -ü” zarf-fiil eklerinden biri girer.
a.1. Yeterlik Fiili
Fiil kök ve gövdelerine getirilen “-a, -e + bil-” yardımcı fiili ile yapılır. Bir işi yapmaya yeterlilik düzeyini belirtir. Yeterlik fiilinin olumlu biçimlerinde olduğu gibi olumsuz biçimlerinde de kip ekleri olumsuzluk ekinden sonra gelir. “-a, -e” zarf fiil ekinden sonra “-ma, -me” olumsuzluk eki getirilerek yapılır.
Örnek: Bin defa söyleyebilseydim bu güzel sözü.
O buralardan kolay kolay ayrılamaz.
Canı sıkıldı ne yapacağını bilemedi
a.2. Tezlik Fiili
Fiillere “-ı, -i, -u, -ü + ver-” fiili getirilerek yapılır. Çabukluk anlamı katar. Tezlik fiilinin olumsuzu yardımcı fiil “ver-“den sonra “-ma, -me” olumsuzluk eki getirilerek yapılır.
Örnek: Yunus sözün söyleyiverdi böylece.
Yarın sabah erkenden gelivereceğim.
Sen de ortalıkta dolaşan sözlere hemen inanıvermemelisin.
a.3. Sürerlik Fiili
Sürerlik fiili fil kök ve gövdelerine “-a, -e + kal-, gel-, dur-” yardımcı filleri getirilerek yapılır. Devamlılık anlamı bildirir. Süreklilik fiilinin olumsuz şekli yoktur.
Örnek: Sen hele geledur, sonra bu hikmete bakakal öyle.
Günlerden bir gün batağı yırtıp çıkagelmiş.
a.4. Yaklaşma Fiili
Fiillere getirilen “-a, -e + yaz-” yardımcı fiili ile yapılır. Olumsuz şekli yoktur.
Örnek: “Çeşmimden akan hun ile sagar dolayazdı
Mecliste geçen gece yine kan olayazdı” (Baki)
Anlamca Kaynaşmış (Deyimleşmiş) Birleşik Fiiller
Birleşik fiili oluşturan kelimelerden birinin veya tümünün anlam kaybetmesi ve kelimelerin anlamca kaynaşarak tamamen yeni ve farklı bir anlam kazanmaları sonucu oluşan birleşik fiillerdir. Bu birleşik fiillerin bir kısmı deyimleşmiştir.
Örnek: Bu sözler çok hoşuma gitti.
Ağzını bıçak açmıyor.
Kalır sabırsız, çene çal içinde.
O parlak siyah gözler, onları bir daha elde edemeyecek miydi?
Yardımcı Fiille Kurulan Birleşik Fiiller
Tek başlarına da fiil olarak kullanılabilen, ama daha çok isim soylu kelimelerle ve asıl fiillerle birlikte birleşik fiil oluşturan fiillere yardımcı fiil denir.
Bu yardımcı fiiller “et-, ol-, bul-, kıl-, bulun-, buyur-, eyle-, yap-” yardımcı fiilleri ile yapılır.
Bu fiiller kendinden önce gelen isimle birleşirken ses düşmesi veya türemesi olursa birleşik yazılır.
Örnek:
- Sabredenin nasibi fazla olur.
- Ulu sabırla yüce devlet buldu.
- Beni buna mecbur kılamazsın.
- Onayım der isen sabrı meslek et.
- Zamanla alıştım, bu bakışlara aldırış etmedim.
Fiil Çatısı
Türkçede fiillerin cümle içinde nesne alıp almamalarına ya da aldıkları özneye göre gösterdiği özelliğe çatı denir. Yüklemi fiil olmayan cümlelerde çatı aranmaz.
Fiiller çatısı bakımından temelde ikiye ayrılır:
A- Nesnesine Göre Fiiller
- Geçişli Fiil
- Geçişsiz Fiil
- Oldurgan Fiil
- Ettirgen Fiil
B- Öznesine Göre Fiiller
- Etken Fiil
- Edilgen Fiil
- Dönüşlü Fiil
- İşteş Fiil
Nesnesine Göre Fiiller
Geçişli Fiil
Cümlede nesne alabilen fiillerdir. Yükleme sorduğumuz “neyi, kimi, ne” sorularının cevabı cümlede nesne olur. Öyleyse fiilin nesne alıp almadığını fiile “neyi, kimi, ne” sorularından birini sorarak öğrenebiliriz.
Örnek: Şiraz Şahı Süruri Şah ile bunun eğlencesi Yehud adlı Keşiş’in çocukları olmaz.
Keşiş bahçesinde bir güzel gördüm.
Uyarı: Geçişli fiillerde cümlede her zaman nesne bulunmayabilir. Burada önemli olan fiilin nesne olabiliyor olmasıdır.
Geçişsiz Fiil
Nesne alamayan fiillerdir. Bu fiiller “neyi, kimi ve ne” sorularına cevap vermez.
Örnek: İkisi birer hırka giyip seyahate çıkarlar.
Oldurgan Fiil
Geçişsiz fiiller “-dır, -r, -t” ekleriyle geçişli duruma getirilir. Bu fiillere “oldurgan fiil” denir.
Örnek: Aslı Kerem’e güldü. Kerem Aslı’yı güldürdü.
Geçişsiz Geçişli
Ettirgen Fiil
Ettirgen çatı, geçişli fiillerin geçişlilik derecesini artıran ve geçişli fiillere başkasına yaptırma anlamı veren çatıdır. Ekleri “-dır,-r,-t” dir.
Örnek: Kerem manastırda türkü söylerken kız kendisini tanır ve manastırdan koğdurur.
Kerem manastırda türkü söylerken kız kendisini tanır ve manastırdan koğdurtur.
Konaktan kiliseye giden yolun etrafını kapattırır.
Öznesine Göre Fiiller
Türkçede fiiller, aldıkları öznenin türüne göre dörde ayrılır.
Etken Fiil
Etken fiilin yüklem olduğu cümlede özne, yüklemde bildirilen fiili doğrudan yapar.
Aşağıdaki cümlelerde fiiller, özneler tarafından doğrudan yapıldığı için etkendir.
Örnek: Bir sonuç alamayınca Kerem, Aslı’ya da aşk vermesi için, Tanrı’ya yalvarır.
Erzurum’da bir Rum kızı, Aslı’nın Kayseri’ye gittiğini Kerem’e haber verir.
Edilgen Fiil
Edilgen fiilin yüklem olduğu cümlede özne, yüklemde bildirilen fiilden etkilenen durumundadır. Edilgen fiil, “-n” ve “-l” ekiyle türetilir ve cümlede “başkası tarafından yapılma” anlamı vardır. Edilgen fiilin yüklem olduğu cümlede özne “sözde özne” olarak adlandırılır.
Örnek: Namaz kılınır.
Yere güzel bir sofra serilir.
Dönüşlü Fiil
Dönüşlü fiilin yüklem olduğu cümlede özne, yüklemde bildirilen fiili doğrudan yapar; yaptığı bu işten yine kendisi etkilenir. Dönüşlü fiil, “-n” ve “-I” ekiyle türetilir. Dönüşlü fiilin yüklem olduğu cümlede “kendi kendine yapma” anlamı vardır.
Örnek: Aslı Kerem için süslenir.
Kerem Aslı’yı elinden kaçırdığı için dövünür.
İşteş Fiil
Gerçekleşmesi için birden fazla öznenin gerektiği fiillerdir. Fiil ve gövdelerine “-ş” eki getirilerek yapılır.
İşteş fiiller karşılıklı ve birlikte yapma anlamı verir.
Örnek: Yolda bir Derviş’le karşılaşırlar.
Kerem Aslı’ya bu dünyada kavuşamayacağını düşünür.
Bir bucakta, gizli bir buluşma ayarladı.
Kerem ile Aslı kavuşamamanın verdiği hüzünle ağlaşır.
Ötüşen bülbüller bu sevdanın türküsünü söyler.
Üzerinde hüzünlü martılar uçuşuyordu.
Zarf (Belirteç)
Zarflar; fiillerden, sıfatlardan, sıfat-fiillerden ve zarf niteliğindeki sözlerden önce gelerek onları zaman, yer, yön, nitelik, durum azlık-çokluk bildirme, pekiştirme ve sorma gibi çeşitli yönlerden etkileyip değiştirerek anlamlarını daha belirgin duruma getiren sözlerdir. Zarflar fiilleri belirtme yönlerine göre çeşitli gruplara ayrılır. Zarf (Belirteç) görevindeki sözcük cümlede zarf tümleci görevinde kullanılır.
Zarflar
- Durum Zarfları (Niteleme)
- Zaman Zarfları
- Yer-Yön Zarfları
- Azlık-Çokluk (Miktar) Zarfları
- Soru Zarfları
Durum Zarfı
Fiilleri, fiilimsileri durum yönünden belirten sözcüklerdir. Bir hareketin oluşma biçimini ve niteliğini bildiren zarflardır. Durum zarfları nasıl, ne suretle, ne biçimde sorularına karşılık oluşturan zarflardır.
Örnek: Birtakım çocukların ağladığını işiterek pencereden dışarı baktı.
Bir arayıcılık hâli kesbeden yüzünü iki tarafa döndürerek hayretle etrafına bakınıyordu.
Birdenbire kafasına yeni bir tecrübe fikri geldi.
Güzelim yaz çabucak geçip gitti.
Zaman Zarfı
Zaman zarfları bir oluş ve kılışın zaman içindeki yerini bildiren, daha açık bir anlatımla fiillerin, sıfat-fiillerin ve zarf-fiilierin anlamlarını zaman açısından belirleyen, sınırlandıran veya kesinleştiren sözlerdir.
Bu zarflar “Ne zaman?” “Ne vakit?” sorularına karşılık oluşturur.
Örnek: Sabahleyin ne kadar eşyası varsa bir sandığa vaz’ ile aşağıdaki taşlığa indirdi.
Öğle vakti ne yiyecekti.
Bazen bu yeknesak hayat beni çok sıkıyor.
Yer-Yön Zarfı
Yer yön zarfları bir fiilin veya fiilimsinin yerini ve yönünü belirleyen zarflardır. Nereye, nerede, nereden, nereye doğru ve nereye kadar sorularına karşılık olurlar.
Örnek: Çocukların ağladığını işiterek pencereden dışarı baktı.
Adam hiçbir şey demeden içeri girdi.
Azlık-Çokluk (Miktar) Zarfı
Azlık-çokluk zarfları, bir sıfatın bir fiilimsinin veya fiildeki oluş ve kılışın miktarını, ölçüsünü ve derecesini belirleyen zarflardır. Kullanımda “ne kadar, ne derece” sorularına karşılık oluştururlar.
Örnek: Adam pek konuşmadı.
Keşke seni sabahleyin bu kadar söyletmeyeydim.
En iyi dostum sensin.
Soru Zarfı
Soru zarfları, fiildeki oluş ve kılışı çeşitli yönlerden soru yoluyla belirleyen zarflardır: Nasıl, ne, ne denli, ne biçim, neden, nerede, nereden, ne kadar, nice, niçin…
Örnek: Ne zaman kurtulacağım şu kedilerden?
Şu muzır hayvanlarına niçin müdâhaleyi reddediyorsunuz.
Bu yalnızlığa nasıl dayanacağım?
Benim için öldüğünü nereden bileyim.
Fiilimsi Nedir?
Fiillerden belli eklerle türeyip isim, sıfat veya zarf görevinde kullanılan sözcüklerdir. Adından da anlaşıldığı üzere fiile benzeyen ancak fiil olmayan sözcüklerdir. Ayrıca fiilimsi ler yan cümlecik kurar.
Zarf Fiil ( Bağ Fiil)
Fiillerden “-e, -ip, -erek, -meden, -meksizln, -dikçe, -ince, -eli, -ken, -r… -mez, -esiye” ekleriyle türetilip zarf görevinde kullanılan sözcüklerdir. Cümleleri zaman veya durum yönüyle tamamlar ve fiili zaman, durum bakımından belirtirler. Aşağıda altı çizili kelimeler zarf fiil görevindedir.
Örnek: …yüzlerini temizleyerek, safâ-yi hâtıra sabah kahvaltısını hazmetmekte ve öğle taâmına hazırlanmakta idiler.
…bu hayvânât-i müfterisenin ahvâl-i lâkaydâneleri hiddetine dokunarak sofaya çıktı.
… serî-üs-seyr olan bu afacan, hemen sıçrayınca, ayağı kayarak azîm bir gürültü ile merdivenlerden aşağı yuvarlandı.
… sızlandığından şikâyet ederken nîm-i dîğer-i mevcûdiyeti olan karısı karşısına çıkarak…
