Bir olay veya olguyla ilgili bilgilere haber denir. Toplanan bilgilerin radyo, televizyon, dergi, gazete veya medya ajansları tarafından metin halinde halka sunulması işleminde ise hazırlanan bu metinler haber yazısı olarak adlandırılır.
İnsanlar tarihin her döneminde iletişim ihtiyaçlarını karşılayabilecek farklı yöntemlere başvurmuşlardır. Ceylan derisi, kil tablet ve taşlara yazılan yazılar bu iletişim ihtiyacını kanıtlamaktadır. Matbaanın icadı ile edebiyat hayatında önemli değişiklikler meydana gelmiş ve zamanla gazetecilik ortaya çıkmıştır. Haberleşme araçlarının yaygın olmadığı dönemlerde gazeteler tek iletişim aracı olarak kullanılmıştır.
Kitle iletişim araçlarının gelişmesiyle birlikte habere ve habere ulaşmanın yolu da değişti. Günümüzde insanlar iletişim ihtiyaçlarını gazete, TV ve internet ile karşılamaktadır. Habere ulaşmanın çok kolay olduğu günümüz dünyasında, haberlere hızlı ve güvenilir kaynaklardan ulaşmak daha da önemli hale geldi.
Haber sahibi olan birey ve toplumlar hayatın değişen ve gelişen koşullarını hızlı bir şekilde yorumlayıp adapte olabilmekte ve bu sayede siyasi, ekonomik, sosyal ve kültürel alanlarda olumlu bir konuma gelebilmektedir. Haber kaynağını yaşamdan alır ve özellikle çok hızlı değişimlerin yaşandığı günümüz dünyasında bilinçsiz olmak, hayattan uzaklaşmak anlamına gelmektedir. Günümüzde yazılı, görsel ve işitsel medya organlarının sayısının giderek artması, topluma haber aktarmakta ve olaylar hakkında insanları bilgilendirmektedir.
Haber ve Olay İlişkisi
Her olay ve olgu haber değeri taşımaz. Bildirilecek olay veya olgu, çekici ve halkı ilgilendirmelidir. Bu özelliklere sahip olaylar ve olgular haber değeri taşır. Muhabirler, “Köpeğin adamı ısırması haber değildir, adamın köpeği ısırması haberdir” diyerek basitçe bir prensip haline getirdiler.
Muhabir, yani haberci, toplumun dikkatini çekecek bu olayları araştıran ve haber yapan kişidir. Bir muhabir için sokakta yürüyen birinin durumu haber değeri taşımazken, bir ülkenin devlet başkanının durumu haber değeri taşır. Bunu belirleyen ölçüt, kamuyu ilgilendiriyor olmasıdır.
Haber Yazısının Nitelikleri
Haber yazıları, ilgi çekici konularda toplumun merakını giderecek bilgi aktarımını belirli tekniklerle sağlamalıdır. Haber okuru, haber metninde merak ettiği sorulara yalın ve açık biçimde yanıtlar bulmak ister. Bu noktada haber yazısının olaya, zamana, mekâna, olayın oluş biçimine, olayın oluş nedenine ve olayı kimin ya da kimlerin gerçekleştirdiğine dair nesnel bilgiler içermesi gerekir.
Haberi Oluşturan Unsurlar (5N-1K KURALI)
Haberin yazımı açısından günümüzde kullanılan en geçerli yöntem, 5N-1K kuralıdır. 5N-1K kuralı KİM, NE, NEREDE, NE ZAMAN, NASIL, NEDEN (NİÇİN) sorularına göre haberin oluşturulması anlamına gelir.
Bu nedenle gazeteci haberini yazarken bu 6 sorunun cevabına haber metninde yer vermeye çalışmalıdır. En çok da “Kim?” ve “Ne?” soruları önemlidir. Okuyucular, “Kim ne yaptı?”, “Kimin başına ne geldi?” ve “Ne oldu?” sorularının cevabını haberde görmek istemektedir.
Bu nedenle öncelikle bu iki soru cevaplandırılmalı, ilk paragraftan itibaren okuyucuların merak duygusu giderilmelidir. “Ne zaman?” , “Nerede?” ve “Nasıl?” soruları da okuyucular açısından önemlidir. Bu sorular da haber metninin devamında cevaplandırılmalı, muhabir haber yazımında öncelikle bu unsurlara yer vermelidir.
Aksi hâlde okuyucu, haberi okumayı yarıda bırakmakta, habere olan ilgisini kaybetmektedir.
Haberde Odak Noktasının Belirlenmesi
Habere kaynaklık eden olaylar, tıpkı yaşam gibi çok boyutlu değerlendirmeye açıktır. Muhabir ileteceği haberi hazırlarken hedef kitlenin ilgisini en çok çekecek noktaları ön plana çıkarır. Böylelikle haberin geniş kitlelere ulaşmasını, ilgi çekiciliğini ve okunurluğunu artırmayı hedefler. Haberlerin odak noktaları, hitap ettiği toplumun o dönemki duruşu ve bakış açısına göre farklılık gösterebilir.
Örneğin dünyaca ünlü otomobil markasının bir ülkeye yatırım kararı alması ve devlet tarafından kendilerine tahsis edilen orman arazisi üzerine fabrika kuracak olması haberi çevre duyarlılığı gelişmiş ve bu konuda hassas olan bir topluma “Ormanlarımız Katledilecek” başlığı ile sunulabilecekken gelişmekte olan bir ülkede “İşsizliği Bitirecek Dev Yatırım” başlığıyla sunulabilir. Haberin devamındaki temel bilgiler (nerede, ne zaman, nasıl, niçin) nesnel ve sabit olmakla birlikte olayın ne olduğu ve kimleri etkileyeceği, muhabirin belirlediği odak noktasına göre değişkenlik gösterebilir.
Haber metinlerinde bilgi verildikten sonra haber yazarının veya haber şirketinin yorumlarına göre haber şekillenir. Bu sebeple gazetelerin, televizyon kanallarının haberlere bakış açıları farklı olabilir.
Ters Piramit Tekniği
Gazete okurlarının bir gün içerisinde gazete okumaya ayırdıkları sürenin yaklaşık 15 ile 25 dakika arasında değiştiği hesaplanmaktadır. İnternet kullanıcılarının haber okumak için ayırdıkları süre ise daha azdır.
Bu nedenle, eğer bir muhabirin iki otomobilin çarpışması haberini, öyküleyici tarzda, otomobil sürücüsünün sabah evinden ayrılmasıyla başlattığı düşünülürse, hikâye uzar ve pek çok okuyucu gazete okumaya ayırdığı süre içerisinde kazanın sonunda belki de otomobil sürücüsünün ölmediğini öğrenemez. Bunun yerine böyle bir haber genellikle olayın sonucu ile başlar.
Haber yazma kuralları içinde en eskisi ve en çok kullanılanı ters piramittir. Tekniğin bu uzun ömrünün ardında sihirli bir formül yatar. Çünkü bu teknikte habere yönelik bilgilerin, hedef kitlenin ilgisine göre, en önemliden daha az önemliye doğru sıralanması öngörülür. En can alıcı, en önemli bilgi en başta verilir ve ardından konunun ayrıntılarına değinilir. Söz konusu “önemlilik sıralaması” nedeniyle bu tekniğe, ters dönmüş bir piramit şeklini andırdığından “ters piramit’ adı verilmiştir.
Ters piramit tekniği muhabirlerin Amerika Birleşik Devletleri’nde iç savaş döneminde; yani 1850’lerde, telgrafla haber geçmek için geliştirdikleri bir tekniktir. O yıllarda telgraf hatlarındaki kesilmeler ve sorunlar nedeniyle muhabirler haberin en önemli unsurları bağlantının yakalandığı ilk dakikalarda geçmek istemişler, ardından da bağlantı el verdiğince ayrıntılara değinmişlerdir. Daha sonra bu yöntem, bir haber yazma tekniği olarak özelliğini korumuş ve haber yazma teknikleri arasında en çok kullanılanı olarak giderek daha yaygın hâle gelmiştir.
Kaynağı ya da tarihi her ne şekilde olursa olsun, ters piramit tekniğinde asıl olan en yalın ve en basit şekilde haberin ne olduğu bilgisinin haberin girişinde verilmesidir. Böylece haberin girişi “gel beni oku” demekte ve bir anlamda “haberin reklamını” yapmaktadır.
Ters piramit tekniğine göre okurun ilgisi de göz önünde bulundurularak, muhabir ya da editörün vereceği karar çerçevesinde habere ilişkin en önemli ve en can alıcı unsurlar en başta, haberin girişinde sunulur, ikinci, üçüncü ve daha sonraki derecedeki daha az önemli unsurlar ise birbirini izleyen bir önemlilik sırası içerisinde haber metni içinde yer alır. Böylece haberin özeti, haberin girişinde verilir ve daha sonra da ayrıntılara değinilir.
Okuyucu açısından değerlendirildiğinde en önemli bilgilerin en başta verilmesi, haberin tamamını okumaya gerek kalmadan ne olduğunun anlaşılması anlamında değer taşır. Giriş bölümünü okuyan okur, haberin devamını okuyup okumama kararını verebilir. Bilgileri en önemliden daha az önemliye doğru sıralamış olan muhabir, okuyucunun gerekli gördüğü yerde haberden ayrılmasına da olanak tanımış olur.
Bir başka açıdan ise bu durum, gazete sayfalarını hazırlayan editörlerin de işini kolaylaştırır. Çünkü sayfaya sığmayan uzun haberlerin kesilmesi gerektiğinde önemsiz ya da ayrıntı bilgilere yer verilen en alttaki paragrafları atarak ya da keserek haberi kısaltabilmek mümkündür. Bu da haber metinlerinin hızlı bir şekilde işlenebilmesi anlamına gelir.
Günümüzde yaklaşık olarak gazete haberlerinin % 80’inin, haber ajanslarından gelen haberlerin de neredeyse tamamının ters piramit tekniği ile yazıldığı söylenebilir. İnternette yayınlanan haberlerin büyük bölümü için de bu tekniğin kullanıldığı görülmektedir. Okumayı kolaylaştırıp tekrarı önleyen, merakı tatmin eden, sayfa düzenini, haberi kesme ve genişletmeyi kolaylaştıran ve haber yazımını hızlandıran ters piramit tekniği bütün haber türleri ve iletişim araçları için uygulama olanağına sahiptir.
Ters piramit tekniğinde haberin bütün ağırlığı ya da haber değeri taşıyan en önemli bilgi; özet bir şekilde en başta, giriş bölümünde verilir. Bu nedenle ters piramit tekniği ile yazılmış haberlerin büyük çoğunluğunda özetleyici giriş tekniği kullanılır. Ardından da olayın ayrıntılarına değinilir. Konuyla ilgili yapılan açıklamalar, ileri sürülen deliller, ortaya çıkan durumlar, olayın geçmişine ilişkin bilgiler sıralanır.
Bunlar da yine muhabirin karar vereceği önemlilik sıralaması içerisinde sunulur. Sonuçta ise bir haber sonlandırma ifadesi yer alır. Önemlilik sıralaması anlamında değerlendirildiğinde ters dönmüş bir piramidi andıran bu anatomi, yandaki şekilde görselleştirilmiştir.
Genel olarak ters piramit tekniği ile yazılmış haberler, iki ayrı bölümden oluşur.
1. Giriş paragrafı: Girişte olayın ne olduğu ve sonucu özet olarak verilir. Genellikle haber değeri açısından yapılacak önemlilik sırasına göre; “ne”, “nerede”, “ne zaman” ve “kim” sorularının yanıtları giriş bölümünde yer alır.
2. Haberin gövdesi: Ayrıntılara yer verilen gövde bölümünde ise genellikle olayın “neden” ve “nasıl” olduğu kronolojik bir sıra içerisinde açıklanır.
Haberde Görsel Unsurların Kullanımı
Haberi destekleyen nitelikteki fotoğraf, illüstrasyon, karikatür, tablo ya da grafik gibi görsel malzemeler, haberi tanımlayan ya da açıklayan görsel unsurlardır. Görsel unsurlarla birlikte karikatür ya da resimlemelerde bir yazıya gerek duyulmaz. Ancak “fotoğraf altı” yazılarda fotoğrafa ilişkin ya da haber konusuna ilişkin ifadeler bulunur. Sayfa tasarımının stiline göre kimi zaman fotoğraf altı yazılara başlık konulduğu da görülür. Fotoğraf altı yazılar genellikle haber metni yazı karakterinden farklı punto ve stilde yazılır.
Fotoğraftaki kişinin ifadesine bakarak “mutlu” ya da “üzüntülü” oldukları belirtiliyor ise bunun anlık bir yüz ifadesi olup olmadığının bilinmesi gerekir. Anlık olan fotoğrafı anlatan dilin de o ana ilişkin vurguları içermesi beklenir.
Fotoğrafta görülen kişilerin kimlikleri okur açısından bilgilendirici ve önemlidir. Fotoğraf altı yazısı, başlığa benzememeli ya da haberin özeti niteliği taşımamalıdır. Bu açıdan farklı mesajlar içermesi tercih edilir. Alıntı kullanılması, metnin uzun tutulmaması ve basmakalıp sözlerden kaçınılması diğer öneriler olarak sıralanabilir.
Fotoğraf altında kullanılacak metnin uzunluğu ya da sayfa tasarımcısının arzusu doğrultusunda kimi fotoğraf altı yazılara başlık kullanılır. Bu başlık genellikle fotoğraf altı yazısının ilk satırında yer alır. Sayfa tasarrufu açısından fotoğraf altı yazısının fotoğrafın altında yazı için ayrılan alanı tamamen doldurmasına dikkat edilir.
Portre fotoğraflara genellikle fotoğrafta görünen kişinin adı yazılırken, kimi zaman da kısa bir açıklama notu düşülür. Bir olaya ilişkin fotoğraflarda ise konuyla ilgili kısa bilgilere yer verilir.
Gazete, Televizyon ve İnternet Haberciliği
Her ne kadar “medya” şemsiyesi altında “kitlesel iletişime olanak sağlayan araçlar” adıyla bir araya gelmiş olsa da, gazete, İnternet ve televizyonlar birçok açıdan birbirinden farklı niteliklere sahiptir. Öncelikle teknolojik olarak gazete baskı teknolojisinin ürünü iken, İnternet ve televizyon elektronik teknolojinin ürünleridir.
İnsanın duyu organları anlamında bakıldığında; gazete göze, İnternet ve televizyonda göze ve kulağa birlikte seslenir. Gazete içeriğine erişmek için her seferinde bir satıcı ya da dağıtıcıdan, genellikle belirli bir ücret karşılığında bunları temin etmek gereklidir. Oysa İnternet ve televizyon için bir kez cihaz parası ödemek yeterlidir.
Gazete ya da dergi içeriğini anlamak için okuma-yazma bilmek bir zorunluluktur. Oysa televizyon içeriğini anlamak için özel bir beceri ya da eğitime gerek yoktur. İnternet için temel bilgi iletişim teknolojilerini kullanma becerisine sahip olmak gerekir. Gazetenin hedef kitlesi gazeteyi satın alanlardır. TV ve İnternet’in hedef kitlesi daha geniştir. Televizyonu izleyenler tam olarak bilinmezken, İnternet sitelerini ziyaret edenler anlık olarak tespit edilebilir.
Gazete bir gün öncesinin haberlerini sunarken İnternet ve televizyon anlık haber sunar. Olayları sıcağı sıcağına İnternet ve televizyondan izlemek mümkünken, gazetelerde çoğunlukla daha ayrıntılı içerik ve köşe yazıları bulunmaktadır. Meydana gelen bir olayı, yaşandığı anda ve yaşandığı yerden aktarabilme özelliğine sahip televizyona karşın, gazetede aynı haber, farklı yorum ve fotoğraflarla okunabilir.
İnternet ve televizyon haberlerinin konuşma dilinde yazılmasının temel gerekçeleri vardır. Haber bültenlerindeki zaman baskısı nedeniyle kısa zamanda çok fazla bilgiyi izleyiciye aktarmak gerekmektedir. Konuşma diline oranla daha resmî olan yazı dilinde bunu başarmak kolay değildir. Benzer şekilde izleyicinin/dinleyicinin hemen karşısındaymış gibi haberi anlatma üslubu, mesajın ilgi çekici olması, anlaşılması ve etki uyandırması açılarından önemlidir.
Gazetede, İnternet ve televizyona oranla zaman/yer baskısı daha az olduğu için daha resmî bir dil kullanılması söz konusudur. Yazı dili daha uzun anlatımlar ve ifadeler gerektirdiği için konuşma diliyle arasındaki en temel farklılığının bu olduğunu söylemek mümkündür. Ayrıca televizyon ve İnternet haberlerinde, haberin anlatılırmış gibi izleyiciye/dinleyiciye aktarılması, gazetede kullanılan yazı dili ile mümkün olamamaktadır.
Sonuç olarak bütün bu sıralanan unsurlar, haber dilindeki farklılıkların da temelini oluşturur. Gerek iletişim aracının teknik ve yapısal özellikleri, gerekse habere konu olan olayın içeriğine göre haber sunumlarında söylem ve ifade biçimleri farklılık gösterir.
