8. yüzyılın ortalarında Göktürklerin yıkılmasıyla Abbasiler ile Çinliler arasında Orta Asya üzerinde bir kontrol savaşı başladı. Orta Asya’yı yönetme mücadelesi 751’de Müslüman Araplar ve Çinliler arasında bir savaşa dönüştü.
Talas Savaşı’nda Arapların yanında yer alan Karluklar, Çinlilerin Türk-Arap ittifakına karşı büyük bir yenilgiye uğramasına neden oldu. Bu nedenle Çinliler, Orta Asya’yı yönetme mücadelesinden vazgeçmek zorunda kaldılar. Taras Savaşı’ndan sonra Türkler, İslam’ı daha yakından tanıma fırsatı buldular ve bir anda İslamiyete geçmeye başladılar.
Selçuklu, Karahanlılar ve Çağatay dönemlerine ait eserler, İslam etkisi altında ortaya çıkan ilk eserler olarak kabul edilir. Türklerin Müslüman olarak kabul edildiği 10. yüzyıl ile Divan edebiyatının başlangıcı olarak kabul edilen 13. yüzyıl arasında geçiş dönemi ürünü olarak kabul edilen İslami etkiye sahip eserler vardır.
Geçiş Dönemi
Bu döneme ait eserlerde İslam’ın derin etkisine ek olarak, İslam öncesi Türk edebiyatının etkisi de görülebilir. İslam kültürünün etkisiyle ortaya çıkan eserler arasında bulduğumuz ilk örnekler XI ve XII. Yüzyılda yazılmıştır.
Bunlar;
- Kutadgu Bilig,
- Atabetü’l Hakayık,
- Divanu Lügati’t- Türk,
- Divan-ı Hikmet’tir.
Bu eserler genellikle didaktik (öğretici) ve Hakaniye lehçesiyle yazılmış ürünlerdir. Temel amacı, İslam’a yeni girmiş ancak İslam’dan tamamen habersiz Türklere İslam’ın güzelliğini ve erdemlerini öğretmektir. Eser yavaş yavaş Arapça ve Farsça’dan etkilense de Türkçe hakimiyeti devam eder. Geçiş döneminde oluşturulan eserlerde aruz ve heceler, beyitler ve dörtlüler birlikte yazılır. Bu eserlerde İslam ve İslam öncesi kültürü iç içe kullanılmıştır.
Kutadgu Bilig
Yusuf Has Hacip’in yazdığı bir eserdir. Kut, Türkçe’de mutluluk, devlet anlamına gelmektedir. Kutadgu Bilig, saadet bilgisi, mutluluk bilgisi, devlet bilgisi, devlet idaresi bilgisi demektir. Bu kitap, bireyler ve grup olarak yaşayan insanların iyi yönetilip, dünyada ve ahirette nasıl mutlu olabileceklerini göstermektedir. Kutadgu Bilig’in ele aldığı ana konu ideal insandır.
Eser, ideal bir kişinin sahip olması gereken niteliklerin yanı sıra insan ve devletin karşılıklı yükümlülüklerini vurgulamaktadır. Bu bakımdan eser siyasi bir kitaptır. Türk edebiyatında aruz ölçüsünü kullanan ilk mesenevidir. Kutadgu Bilig’de kahramanlar sembolik olarak (alegorik olarak) çeşitli değerleri karşılar.
Atabetü’l Hakayık
Atabet’ül Hakayık, 12. yüzyılda din adamı, şair ve bilgin Edip Ahmet Yüknekî tarafından yazılmıştır. Türkçe (Hakaniye) olarak yazılan, bilginin faydalarını, cehaletin zararını, cömertliği, cimriliği, iyi ve kötü alışkanlıkları anlatarak genel kamuoyuna hizmet etmeyi amaçlıyor. Dini, ahlaki ve eğitici bir eserdir.
Divanu Lügati’t-Türk
Kaşgarlı Mahmud’un yazdığı muhteşem bir eser. Bu eser ilk Türkçe sözlük ve dil bilgisi kitabıdır. Araplara Türkçe öğretmek ve Türkçenin ne kadar zengin olduğunu açıklığa kavuşturmak için yazılmıştır.
Hazırlanması ve içeriği bakımından dönemin dili, edebiyatı, tarihi, coğrafyası ve sosyolojisi hakkında değerli bilgiler açısından zengin bir milli kültür varlığıydı. Divanu Lügati’t-Türk, yaygın Türk boylarının kültürü ile ilgili birçok unsuru barındırması nedeniyle aynı zamanda ilk Türk Dünyası Ansiklopedisi olarak kabul edilmektedir. Kaşgarlı Mahmut sözlü edebiyat ürünlerini düzenlemek ve işlemek için Yağma, Çiğil ve Karluk gibi Türk boylarını ziyaret etti.
Divanu Lügati’t-Türk, İslam öncesi edebi eserlerin (koşuk, sagu, sav, destan) hayatta kalmasına izin verdiği için çok değerlidir. Türk şiirinin ilk örneği bu eserde bulunabilir. lirik, pastoral şiirler, savaş ve kahramanlık şiirleri, destanlar ve ağıt örnekleri eserde. Divanu Lügati’t-Türk, Türk edebiyatı ve folklorunun hazinesi olarak kabul edilir.
Halk kültürü, edebi anlayış, coğrafya ve tarih açısından benzersiz bilgiler sunar. Divanu Lugati-Türk’ün tek nüshası 1917 yılında Diyarbakırlı Ali Emiri tarafından satın alınarak bilim ve kültür dünyasına tanıtıldı.
Divan-ı Hikmet
Türk tasavvufunun kurucusu olan ilk mutasavvıf, Ahmet Yesevi’dir. Yesevi’nin tasavvuf anlayışı, Anadolu halkına yüzyıllardır yol gösterici olmuştur. Ahmet Yesevi hayatının sonuna kadar İslam tasavvufuna hizmet etmiş ve Yesevi’ye tarikatını kurarak birçok öğrenci yetiştirmiştir.
yüzyılda Moğol işgalleri ile öğrencilerinin birçoğu Anadolu’ya geldi bu sayede Yesevi tarikatı Anadolu halkını etkilemiştir. Buda Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslamlaşmasında etkili oldu.
Ahmet Yesevi, dini-tasavvufi konulu, hikmet adını verdiği şiirler yazmıştır. Nazım birimi dörtlük olan bu şiirler, koşma şeklindedir ve hece ölçüsüyle yazılmıştır. Hikmetlerin bir kısmı da gazel nazım şekliyle ve aruz ölçüsüyle yazılmıştır. Ahmet Yesevi’nin canlı ve hareketli bir üslubu vardır. Bazı hikmetlerin samimi ve coşkun bir ifadeye sahip olduğu ve dini-tasavvufi Türk halk edebiyatının en güzel örneklerini teşkil ettiği unutulmamalıdır. Ahmet Yesevi, hikmetlerini “Divan-ı Hikmet” adlı eserde toplamıştır.
Kaynak: https://www.edebiyatogretmeni.org/islami-donem-turk-edebiyati/
