İşletmeler değişik esas ve ölçütlere göre sınıflandırılabilir. Bunlar hukuki bakımdan, ekonomik bakımdan ve işleyişleri bakımdan sınıflandırmadır.
Bütün dünyada olduğu gibi bizim ülkemizde de işletmeler bu sınıflandırmanın dışında mikro ölçekli, küçük ölçekli işletmeler, orta ölçekli işletmeler, büyük ölçekli, dev ölçekli işletmeler olarak da sınıflandırılmaktadır. Bu sınıflandırmada işletmenin cirosu, kapasitesi, çalışan sayısı gibi faktörler etkili olmaktadır. KOBİ (küçük ve orta büyüklükteki işletmeler) dediğimiz bu tür işletmeler, az sermaye kullanılan, daha çok el emeği ile çalışan, düşük düzeyde giderlerle ucuz üretim gerçekleştiren işletmelerdir. KOBİ’ler devlet tarafından desteklendiği gibi KOSGEB, Kalkınma Ajansı gibi kuruluşlar tarafından da desteklenmektedir.
İşletmeler, kuruluş faaliyetlerini Türk Ticaret Kanunu, Borçlar Kanunu ve İş Kanunu’na göre düzenler. Hukuki bakımdan işletmeler TTK’ya göre düzenlenir.
1- İşletmelerin Hukuki Bakımdan Sınıflandırılması
A) Özel İşletmeler
1) Tek kişi işletmeleri
En eski, en basit ve en çok görülen bu işletme biçiminde, işletmenin sahibi, aynı zamanda tek yetkili ve sorumlu kişidir. İşletme sahibi her türlü işletme faaliyetleriyle ilgili kararları alır, uygular ve işletmeyi denetler; tüm kararlar ve riskler kendisine aittir. İşletmenin tüzel kişiliği yoktur, işletme ile sahibi hukuki bakımdan ayrı tutulmaz.
2) Şirketler (Ortaklıklar)
Kişiler, daha büyük işler yapabilmek, sorumluluğu sınırlandırmak ve riski azaltmak gibi nedenlerle şirket kurarlar. Kişiler, ortaklık sayesinde, emek ve sermayelerini birleştirerek daha büyük işler yapma imkânına kavuşurlar. Sermaye yönü ile güçlü olan ortaklıklar, uzun ömre ve büyüme potansiyeline sahip olur.
Bir işletmenin şirket sayılabilmesi için şu ortak özelliklere sahip olması gerekir:
- Şirketi kuran kişi sayısı bir ve birden fazla olmalı,
- Ticari bir amaç için kurulmuş olmalı,
- Bilgi, beceri ve finansal değerler sermaye olarak konulmalıdır.
Şirket türleri aşağıdaki gibidir:
- a) Adi Şirketler (Ortaklıklar): Adi şirketler, ticari şirketlerden farklı olarak şirket sözleşmesine bağlı değildir. Bu sözleşme sözlü veya yazılı olabilir. Açık ya da kapalı anlaşma ile adi şirket kurulabilir. Şirketin onu oluşturan kişilerden ayrı bir kişiliği (tüzel kişiliği) yoktur. Şirket kazançları ve zararları ortaklar arasında belirlenen oranlarda veya eşit olarak paylaştırılır.
- b) Ticaret Şirketleri: Ticaret şirketleri, Türk Ticaret Kanunu ile düzenlenmiştir. Adi şirketlerden farklı olarak şirket sözleşmesi, yazılı olarak hazırlanır ve buna göre bulunmasını istediği asgari unsurları taşımak zorundadır. Bu tür şirketlerde, tacirden ve yine adi şirketlerden farklı bir husus da şirketin ayrı bir tüzel kişiliğinin olmasıdır.
Ticaret şirketleri iki ana gruba ayrılır: Şahıs şirketleri ve sermaye şirketleri. Şahıs şirketlerinde, kuruluş ve faaliyetler süresince ortakların kendi varlıklarının, yeteneklerinin ve kredilerinin büyük önemi vardır. Bunlar “kolektif şirketler” ve “komandit şirketler”dir.
Sermaye şirketleri ise birer sermaye teşkilatlanması şeklindedir. Ortakların kişiliği değil koydukları sermaye payları önemli olup bu payları temsil eden belgeler, şirket yapısında ve dış ilişkilerinde değişikliğe sebep olmadan elden ele geçebilir. Sermaye şirketleri, “anonim şirketler”, “limited şirketler” ve “sermayesi paylara bölünmüş komandit şirketler” dir. Bu şirketlerden en yaygın olanları anonim ve limited şirketlerdir.
b.1. Sermaye Şirketleri
Anonim Şirketler
Anonim şirket, sermayesi belirli ve paylara bölünmüş olan, borçlarından dolayı yalnız mal varlığıyla sorumlu bulunan şirkettir (TTK 329). Ortakların sorumluluğu taahhüt ettikleri sermaye payları ile sınırlıdır. Şirket, alacaklılarına karşı tüm varlığı ile sorumludur.
Anonim şirketlerin kurulması izne ve birtakım şekil şartlarına bağlanmıştır.
Bir anonim şirketin kurulması için, en az bir veya birden fazla ortağın (gerçek veya tüzel kişi) olması ve kanunların her yıl belirlediği tutarlardan az olmamak kaydıyla sermayesinin bulunması ve sermayenin paylara (hisselere) bölünmesi şarttır.
Limited Şirketler
Limited şirket, bir veya daha çok gerçek veya tüzel kişi tarafından bir ticaret unvanı altında kurulur; esas sermayesi belirli olup bu sermaye esas sermaye paylarının toplamından oluşur. Ortaklar, şirket borçlarından sorumlu olmayıp sadece taahhüt ettikleri esas sermaye paylarını ödemekle ve şirket sözleşmesinde öngörülen ek ödeme ve yan edim yükümlülüklerini yerine getirmekle yükümlüdürler. (TTK 573). Ortak sayısı en az 1, en çok 50 olabilir. Ana sermaye tutarları her yıl kanunlarla belirlenir.
Ortakların sorumluluğu taahhüt ettikleri sermaye ile sınırlı limited şirketler ortak sayısı pek fazla olmayan anonim şirkete benzer. Kanunundaki anonim şirketlere ilişkin bazı hükümler bunlara da uygulanır.
b.2. Şahıs Şirketleri
Kolektif Şirketler
Kolektif şirket, “ticari bir işletmeyi bir ticaret unvanı altında işletmek maksadıyla hakiki şahıslar arasında kurulan ve ortaklarından hiçbirisinin mesuliyeti şirket alacaklarına karşı tahdit edilmemiş olan şirket” türüdür (TTK 211). Tanımda da ifade edildiği gibi kolektif şirket ortakları, şirket alacaklılarına sadece şirket sermayesi ile değil tüm mal varlığı ile zincirleme olarak sorumludur. Bu nedenle kolektif şirketlerde güven önemli olup bu tür ortaklıklar birbirini yakından tanıyan kişilerin, akrabalık ya da arkadaşlık bağı olanların kurmuş oldukları bir ortaklık türüdür. Şirket borçlarından işletme ortaklarının tüm mal varlığı ile sorumlu olmasından dolayı vergilendirme de tüzel kişiliğe değil ortakların kendisine ve kişisel ticari kazanç olarak yansıtılır.
Komandit Şirketler
Komandit şirket, “ticari bir işletmeyi bir ticaret unvanı altında işletmek maksadıyla kurulan ve şirket alacaklarına karşı ortaklardan bir veya birkaçının mesuliyeti tahdit edilmemiş ve diğer ortak veya ortakların mesuliyeti muayyen bir sermaye ile tahdit edilmiş olan şirket” türüdür (TTK 304). Tanımdan da anlaşıldığı gibi komanditer ortakların sorumluluğu sınırlandırılmış, komandite ortakların sorumluluğu sınırlandırılmayıp tüm varlıklarıyla sorumlu tutulmuştur.
3) Kooperatifler
Kooperatifler kanununa göre tüzel kişiliğe haiz olmak üzere ortakların ekonomik menfaatlerini ve özellikle meslek ve geçimlerine ait ihtiyaçlarını karşılıklı yardım, dayanışma ve kefalet suretiyle sağlayıp korumak, gerçek ve kamu tüzel kişileri ile özel idareler, belediyeler, köyler, cemiyetler ve dernekler tarafından kurulan değişir ortaklık ve değişir sermayeli teşekküllere kooperatif denir.
Bu kanunla kooperatifler “şirket olarak” değil karşılıklı yardım ve dayanışma ve belirli ekonomik çıkarları sağlamayı amaçlayan, “tüzel kişiliği olan bir örgüt” olarak tanımlanmaktadır. Böylece asıl amacı kâr olan şirketlerden ayırt edilmişlerdir. Bir kooperatif en az yedi ortak (üye) tarafından kurulur. Sermaye miktarı sınırlanamaz ve kuruluş sırasında sözleşmede belirli bir sermayenin belirtilmesi zorunluluğu yoktur.
B) Kamu İşletmeleri
Sermayesinin tamamı veya büyük bir kısmı kamuya ait olan işletmelere kamu işletmeleri denir. Kamu işletmelerinin bir kısmı tıpkı özel sektör işletmeleri gibi kâr amacıyla kurulmuştur, bazılarının ise kâr amacı yoktur. Bu işletmelerin toplumsal fayda amacı veya sosyal sorumlulukları vardır. Ziraat Bankası, Devlet Demir Yolları, Devlet Malzeme Ofisi kamu işletmelerine örnek olarak verilebilir.
C) Yabancı Sermayeli İşletmeler
Türkiye’de, yabancı gerçek ve tüzel kişilerin, yalnız yabancı sermaye ile veya yerli ortaklarla birlikte kurabildikleri işletmelerdir. Bu işletmelerin Türkiye’den bir ortak bulma zorunluluğu yoktur. İsteyen yurt dışı bir firma gerekli izinleri ve işlemleri tamamlayarak Türkiye’de bir işletme kurabilir, bir işletmeye ortak olabilir veya kendisine bir ortak bulabilir. Türkiye’de elde ettiği kazançlar için Türk vergi kanunlarına uygun olarak vergilendirilir.
| Türlerine Göre | 2014 | 2015 | 2016 | 2017 |
|---|---|---|---|---|
| ANONİM ŞİRKETLER | 8.244 | 8.367 | 7.949 | 4.223 |
| LİMİTED ŞİRKETLER | 40.971 | 41.585 | 39.506 | 19.960 |
| KOLLEKTİF ŞİRKETLER | 42 | 48 | 46 | 28 |
| KOMANDİT ŞİRKETLER | 2 | 3 | 1 | 1 |
| KOOPERATİF | 1.005 | 1.041 | 975 | 1.842 |
| ŞAHIS İŞLETMELERİ | 67.920 | 67.249 | 50.525 | 45.325 |
| İKTİSADİ İŞLETMELER | ||||
| TOPLAM | 118.184 | 118.293 | 99.002 | 71.379 |
| Türlerine Göre | 2014 | 2015 | 2016 | 2017 |
|---|---|---|---|---|
| ANONİM ŞİRKETLER | 1.335 | 1.162 | 1.058 | 1.930 |
| LİMİTED ŞİRKETLER | 10.861 | 9.450 | 8.600 | 15.224 |
| KOLLEKTİF ŞİRKETLER | 12 | 10 | 9 | 10 |
| KOMANDİT ŞİRKETLER | ||||
| KOOPERATİF | 1.820 | 1.612 | 1.322 | 671 |
| ŞAHIS İŞLETMELERİ | 23.229 | 19.048 | 24.792 | 24.408 |
| İKTİSADİ İŞLETMELER | ||||
| TOPLAM | 37.257 | 31.282 | 35.781 | 42.243 |
İşletmeler ekonomide yarattıkları istihdam, millî gelir, üretim ve hizmet gibi değerler bakımından sınıflandırmaya tabi tutulurlar.
2- İşletmelerin Ekonomik Bakımdan Sınıflandırılması
Ekonomik yapısı bakımından işletmeler üç ana grupta toplanabilir.
A) Mal Üreten (Üretici) İşletmeler
Tarım, inşaat ve sanayi sektörlerinde faaliyet gösteren ve fiziksel mal üreten büyük-küçük bütün işletmelerdir.
B) Satıcı İşletmeler
Genellikle ticaret sektöründe çalışan toptancılık, yarı toptancılık ve perakendecilik yapan işletmelerdir. Bunlar, üretici işletmelerin ürettikleri mallarla ilgili olarak fayda yaratmakta, tüketicilere ticari hizmetler sunmaktadırlar.
C) Hizmet Üreten İşletmeler
Doğrudan doğruya hizmet üretimi ve satışı ile uğraşan işletmelerdir. Finansal kurumlar (banka, sigorta şirketi vb.), turizm ve ulaştırma gibi diğer serbest meslekler (doktorluk, avukatlık vb.) bu gruba girer.
Ülkeler sanayileştikçe ve geliştikçe genelde üretici işletmelerin sayıları ve büyüklükleri artmakta, bu artışla en büyük payı hizmet işletmeleri almaktadır. Bu artış, ülke ekonomisinin yapısını, ekonomik kalkınma düzeyini ve gelişme eğilimlerini gösterdiği gibi özellikle uluslararası karşılaştırmalar için yararlı olmaktadır.
3- İşletmelerin İşleyişleri Bakımından Sınıflandırılması
İşletmeler, hangi faaliyet dalında mal veya hizmet ürettiklerine göre sınıflandırılabilir. Bu sınıflandırma üç ana sektöre göre tarım, sanayi ve hizmet sektöründe faaliyet gösteren işletmeler olarak yapılabildiği gibi daha ayrıntılı olarak on grupta da toplanabilir.
- A) Tarımla uğraşan işletmeler (çiftçilik ve hayvancılık, ormancılık ve balıkçılıkla uğraşanlar)
- B) Sanayi ile uğraşan işletmeler (madencilik, imalat sanayi, elektrik, su ve doğal gaz)
- C) İnşaat ile uğraşan işletmeler
- Ç) Ticaretle uğraşan işletmeler (mal ve hizmet ticareti yapan işletmeler)
- D) Ulaştırma ve haberleşme ile uğraşan işletmeler (kara, deniz ve hava taşımacılığı, posta vb.)
- E) Radyo, TV ve basın yayın alanlarında çalışan işletmeler
- F) Finansal kuruluşlar (banka, sigorta vb. alanlarda çalışanlar)
- G) Serbest meslek ve hizmetler
- Ğ) Kamu geliri sağlayan işletmeler (devlete ait kurum ve kuruluşlar)
- H) Gayrimenkul sahibi olup bunları kiraya veren işletmeler (emlak ve yatırım danışmalığı şirketleri gibi)
