Rüzgâr Türleri ve Özellikleri Nelerdir?
Daimi (Sürekli) Rüzgârlar
Bu rüzgârlar büyük basınç merkezleri arasında esen yıl boyunca etkisi hissedilen rüzgârlardır. Yönleri az çok değişmesine rağmen yıl içinde hemen hemen hep aynı yönde esen rüzgârlardır.
1- Alizeler
30° K ve 30° G paralelleri arasında esen rüzgârlardır. 30° paraleli üzerinde Dünya’nın eksen hareketi ve atmosferdeki daralmalar sonucu oluşan dinamik yüksek basınç ile Ekvator üzerideki termik alçak basınç merkezi arasında esen sıcak karakterli rüzgârlardır. Alize rüzgârlarının etkili olduğu sahada yıl boyunca yağışlar görülür.
Özellikle kıtaların doğusuna bol yağış bırakırlar. Doğudan estikleri için doğu rüzgârları olarak da bilinirler. Ekvator üzerindeki termik alçak basınç alanına ekvatoral durgun alan da denir. Bu alanlarda etkili olan alizeler troposferin üst katmanında tekrar dönerek ters alizeleri oluşturur. Eksen hareketi sonucunda KYK de sağa GYK de sola doğru saparlar. Ülkemizin bulunduğu paraleler 30° paralelinin daha kuzeyinde kaldığı için bu rüzgârların etkisi hissedilmez.
2- Batı Rüzgârları
30° DYB (Dinamik yüksek basınç) alanı ile 60° DAB(Dinamik alçak Basınç) alanı arasında esen rüzgârlardır. Orta Kuşaktaki karaların batısına okyanus üzerinden geldikleri için bol yağış bırakırlar. Gulfstream sıcak su akıntısını Batı Avrupa kıyılarına taşır. Batı Avrupa’da ılıman iklim koşullarının yaşanmasına neden olur.
3- Kutup Rüzgârları
90° kutup noktasından 60° paralelerine doğru esen soğuk karakterli rüzgârlardır. Etkili oldukları alanda kış sıcaklıklarının düşmesine ve yağışların kar yağışına dönüşmesine neden olur. Ülkemiz bu rüzgârların doğrudan etkisi altında değildir.
Sürekli rüzgârların ortak özellikleri şu şekilde sıralanır;
- ✓ Sürekli basınç kuşakları arasındaki atmosferdeki hava dolaşımını sağlamaktadır.
- ✓ Yıl boyunca aynı yönde ve aynı paraleller arasında eser.
- ✓ Karşılaşma alanlarında nem oranı yüksektir ve yağışlar görülür.
- ✓ Dünyanın eksen hareketi sonucunda yönlerinde sapmalar olmaktadır.
Devirli Rüzgârlar
1- Muson Rüzgârları
Bu rüzgârların oluşma sebebi karalar ve denizler arasında oluşan termik nedenli basınç kuşaklarıdır. Birbirinden farklı basınç kuşakları arasında esen rüzgârlardır. Asya Kıtası ile güneyindeki Hint Okyanusu arasında esen rüzgârlardır. Bu rüzgârlara Muson rüzgârları da denir. Muson rüzgârları ikiye ayrılır.
a- Yaz Musonları
Yaz mevsiminde karalar sıcak, deniz yüzeyleri ise daha serindir. Karalar üzerinde termik nedenli alçak basınç, denizler üzerinde ise termik nedenli yüksek basınç alanı meydana gelir. Rüzgâr denizden karaya doğru eser ve karalar üzerine özellikle Hint Yarımadası’na bol yağış bırakırlar. Zaman zaman bu adalardaki yerleşim yerleri sel felaketi ile de yüz yüze gelmektedir.
b- Kış musonları
Kış ayı geldiğinde basınç merkezleri yer değiştirir. Karalar denizlere göre daha soğuk olduğu için termik yüksek basınç oluşur. Denizler üzerinde ise termik alçak basınç alanı meydana gelir. Hint yarımadasın’dan Hint Okyanusu’na doğru esen bu rüzgârlara kış musonları denir. Kış musonlarında yağışlar okyanus üzerindeki adalarda meydana gelir.
Muson rüzgârlarının ortak özelikleri şunlardır:
- ✓ Eksen eğikliğine bağlı olarak oluşan rüzgârlardır.
- ✓ Altı aylık dönemlerde birbirlerine zıt yönde eserler.
- ✓ Dünyada bu rüzgârların en tipik etki sahası Hindistan’ dır. Buradan sonra Avustralya’nın kuzeyi Endonezya Adaları’nın kuzeyi ve batısı, Japon Adaları’ nın batısı, Afrika’nın doğusu bu rüzgârın etkisi altındadır.
2- Meltemler
Dünya’nın günlük hareketi sonucu ortaya çıkan basınç farkından doğan rüzgârlardır. Gece gündüz arasındaki ısı farkı farklı basınç alanları oluşturur. Bu basınç merkezleri arasında esen, gün içinde yön değiştiren rüzgârlara meltem rüzgârları denir. Meltemler oluşumlarına göre dört tipe ayrılırlar:
a- Deniz Meltemi
Denizler gündüz karalara göre daha serin karalar ise sıcak alanlardır. Denizler üzerinde oluşan termik yüksek basınçtan karalara doğru esen rüzgârlara deniz meltemi denir. Deniz üzerinden estikleri için serinletici etkileri vardır.
b- Kara Meltemi
Karalar çabuk ısınıp çabuk soğur. Gece olunca karalar soğuduğu için termik yüksek basınç alanı oluşur. Denizlerde ise termik alçak basınç meydana gelir. Geceleyin karadan denize doğru esen bu rüzgârlara kara meltemi denir.
c- Vadi Meltemi
Gündüz öğlen vakitleri geçici olarak dağların tepesi güneş ışınlarını daha kısa mesafede aldıkları için çabuk ısınırlar ve termik alçak basınç alanı hâline gelir. Vadilerde ise tam tersi bir durum yaşanır ve serin oldukları için termik yüksek basınç oluşur. Vadiden dağa doğru olan hava hareketine vadi meltemi denir.
d- Dağ Meltemi
Gece yüksek kesimler alçak yerlere göre daha hızlı soğurlar. Böylece dağların yüksek kesimlerinde termik yani soğumaya bağlı bir yüksek basın merkezi oluşur. Çukurda kalan yerlerde ise alçak basınç meydana gelir. Dağdan vadiye doğru esen bu rüzgârlara dağ meltemi denir.
Yerel Rüzgârlar
Bu tip rüzgârlara bölgesel lokâl ya da yerel rüzgârlar denir. Bu rüzgârlar az çok birbirine yakın iki bölge arasında yılın belli dönemlerinde oluşan rüzgârlardır. Yerel rüzgarlar sıcak ve soğuk olmak üzere iki karakterde görülür. Sıcak rüzgârları şu şekilde sıralanır:
1- Sıcak yerel Rüzgârlar
a- Föhn (Fön)Rüzgârları
Dağ sıralarını ya da dağlık bir kütleyi aşarak alçalan hava kütlesi ısınır. Sıcak ve kuru bir rüzgâr ortaya çıkar. Bu rüzgârlara Föhn (Fön) rüzgârı denir. Bu tür rüzgârlar genellikle 2000 m-3000 m yükseklerden alçalarak gelen hava kütlelerinde görülür. Daha önceden de öğrendiğimiz gibi hava kütleleri yükselirken her 200 m 1ºC azalır. Hava kütlesi dağı aşıp alçalmaya başladıkça sürtünmenin de etkisiyle her 100 m 1ºC ısısı artar. Sıcaklık artığı için havanın içindeki nem miktarı azalır. Yağış oluşmaz ve kurutucu bir hava hâkim olur.
3000m÷200m =15ºC nemli yamaç ile zirve arasındaki sıcaklık farkıdır.
Fön rüzgârlarının bazı ekonomik sonuçları vardır. Şayet kış mevsimine rastlamışsa alçalma cephesindeki karlar eriyerek sel, heyelan ve çığ gibi doğal afetlerin ortaya çıkmasına neden olurlar. Bu rüzgârlar dağ eteği ovalarında ve kıyılarda etkili oldukları dönemlerde su taşkınları görülebilir. Yaz mevsiminde kurutucu etki yaparlar hatta öyle ki zaman zaman orman yangınları ve tarım ürünlerinin kuruması gibi olumsuz etkileri de vardır.
Bütün bunların yanı sıra fön rüzgârları ılık ve serin bölgelerde ekonomik hayati olumlu yönde etkileyen sonuçlarını da görmekteyiz. Etkili oldukları yamaçta tarım ürünlerini daha erken olgunlaştırmaları,kar örtüsünün erimesinden sonra otlakların daha hızlı büyümesi ve makro iklim içinde küçük mikroklima iklim sahaları oluşturmaları fön rüzgârlarının olumlu gelişmeleri arasında sayılabilir. Yurdumuzda fön rüzgârları Doğu Karadeniz dağ sıraları, Toroslar ve Iğdır’ da görülür. Örneğin, Rize’ de zeytin tarımı, Iğdır’ da turunçgil tarımının yapılması gibi.
Fön rüzgarlarının dünyada en tipik görüldüğü yer İsviçre Alpleri’ nin kuzey yamaçlarıdır. Kırım ve Kafkas Dağları ile Pireneler’ de de bu rüzgârlara rastlanır.
b- Sirocco
Kuzey Afrika kıyılarını özellikle de Cezayir, Tunus, Libya ve Güney İtalya kıyılarında esen Büyük Sahra Çölleri üzerinden gelen sıcak rüzgârlardır. Deniz üzerinden geçtikten sonra nemli eserler ve yağış bırakırlar
c- Hamsin
Sirocco’ya benzeyen karakteri vardır. Daha sıcak daha kuru esen rüzgârlardır. Genellikle Doğu Akdeniz de Mısır ve kısmen de Libya’ da etkilidir. Şubat ve Mayıs ayları arasında esen çöl üzerinden geldikleri için toz savurmaları görülür. Bu toz savurmaları tarım ürünlerine zarar verir. Gerek Sirocco gerek Hamsin insanlar ve hayvanların günlük faaliyetlerini kısıtlayan deri ve boğaz kurumasına neden olan rüzgârlardır
d- Samyeli
Suriye ve Irak’tan Türkiye’ye doğru esen sıcak rüzgârlardır.
2- Soğuk Yerel Rüzgârlar
a- Mistral
Kış ve ilkbahar aylarında görülen rüzgârlardır. Fransa’nın iç kesimlerinden Akdeniz’e doğru eserler.
b- Bora
Dalmaçya kıyılarında rastlanan soğuk ve kuru rüzgârlardır. Kıyı gerisindeki yüksek plato ve dağlık alanlardan Adriyatik Denizi’ ne doğru esen rüzgârlardır.
c- Krivetz
Romanya’ dan Karadeniz’ e doğru esen rüzgârlardır. Daha çok kışın etkili olurlar.
d- Etezyen
Ege Denizi’nde yazın Balkanlar üzerinden esen rüzgârlara denir.
Tropikal Rüzgârlar
Tropikal kuşakta dönenceler arasında görülen güçlü rüzgârlardır. Hızları yüksektir ve türbülans yaparak yani dönerek eserler. Bu sarmal karakter Dünya’ nın eksen hareket hızından kaynaklıdır. Okyanus üzerinde oluşur karalara doğru ilerledikçe etkileri azalır. Asya’ da bu rüzgârlara tayfun Orta Amerika’ da hurricane yine bazı tropikal alanlarda ise tornado denir. Bu tip rüzgârlar Türkiye’ de görülmez.