Toplumsal Hareketliliği Etkileyen Faktörler
Toplumsal hareketliliğin yatay ve dikey boyutlarda ortaya çıkıp gelişmesini sağlayan çeşitli etmenler bulunmaktadır. Ancak bu etmenlerin bütün farklılıklarına rağmen ortak bir yanı vardır. O da toplumsal hareketlilik gerçeğinin “toplumsal başarı” arzusuna göre şekillenmesidir. Başarı her ne kadar kişiden kişiye, toplumdan topluma değişse de başarı konusunda biçimsel ölçütlerin ortak olarak işlediği göz önüne alındığında toplumsal başarının her toplum için teşvik edici bir standart olduğunu kabul etmek gerekir.
- Demografik Etmenler
- Ekonomik Etmenler
- Ailenin Toplumsal Yapısı
- Teknoloji ve Teknolojik Değişme
- Siyasal Etmenler
- Eğitim Etmeni
Demografik Etmenler
Doğurganlık oranlarının sınıflara göre farklılık arz etmesi hareketlilik etmeni kabul edilmektedir. Buna göre üst sınıflarda, doğum kontrolü konusunda duyarlı tutumlar doğurganlık oranını düşürmektedir. Bu durum özellikle üst sınıflarda kadroların doldurulamaması olgusunu da beraberinde getirmektedir. “Yukarılarda daima münhal (boş) yerler vardır.” sözü bu toplumsal gerçeği açıklamaktadır. Böyle durumlarda alt sınıflardan eleman alınarak kadroların doldurulmasına çalışılmaktadır. Ancak açık sınıf tabakalaşmasının hâkim olduğu demokratik toplumlarda üst kadroların doldurulması bireyin statüsü ve yeteneği ölçüsünde rekabete dayalı olarak gerçekleşmektedir. Toplumsal hareketliliği etkileyen diğer bir demografik unsur, nüfusun aşırı artması ya da azalmasıdır.
Nüfusun aşırı bir şekilde artması sonucu işsizlik, eğitim, sağlık vb. nedenlerle göçler artmakta ya da savaşlar, hastalıklar, doğal felaketler gibi nedenlerle nüfusun aşırı bir şekilde düşmesi toplumun iş gücü ihtiyacının karşılanamamasına yol açmakta, bu da yabancı işçi ihtiyacını gerekli kılmaktadır.
Demografik etmen içinde yer alan ikinci bir olgu ise göçlerdir. Aynı toplumda bir çevreden bir başka çevreye (köyden kente) göç edildiğinde toplumsal hareketlilik imkânı artmaktadır. Özellikle mesleki uzmanlığın arttığı kent hayatında dikey hareketlilik için çeşitli seçenekler bulunmaktadır.
Ekonomik Etmenler
Toplumsal hareketliliğin başlıca etmenleri arasında ekonomik etmenler yer alır. Hareketliliğin soya bağlı olmadığı zamanlarda meslek, gelir ve servet toplumsal hareketliliği doğrudan etkileyebilecek güç ve işleve sahiptir. Servet ve paranın değişmesiyle birlikte dikey hareketlilik sonucunda insanların bir kısmı en azından ikinci kuşakta eğitim imkânlarından azami ölçüde yararlanabilme ve yöneldikleri statü gruplarının rol davranışlarında bulunabilecek durumlara gelebilmektedirler. Ülkelerin gelişmişlik düzeyi toplumsal hareketliliğin daha açık ve yoğun olarak yaşanmasını sağlar. Az gelişmiş ülkelerde bu durum tam tersi bir şekilde işlemekte ve toplumsal hareketlilik imkânları daha az olmaktadır.
Ailenin Toplumsal Yapısı
Aile yapısının hem toplumsal başarıyı hem de toplumsal hareketliliği olumlu ve olumsuz yönde etkilediği ileri sürülmektedir. Özellikle servet ve gelir düzeyinin aile kaynaklı olabileceği düşüncesi bu iddiayı güçlendirmektedir.
Aynı şekilde ailenin geniş ya da dar olması da bir etmen olarak ele alınmaktadır. Buna göre geniş aile, geleneksel konumunu muhafaza etmek için toplumsal hareketliliği engelleyebilmekte oysa çekirdek aile, bireyselleşmeyi ön plana çıkararak bireylerin toplumsal hareketliliğini destekleyebilmektedir. Bunun yanı sıra ailenin kültürel yapısı da hareketliliği özendiren, çocuklara atılım ve girişim ruhu sağlayan bir motivasyon oluşturabilir.
Teknoloji ve Teknolojik Değişme
İnsanların doğayı denetim altına almak için kullandıkları bilgi, yöntem, makine, araç ve gereçler teknolojiyi meydana getirir. İlk insanların kullandığı ilkel eşyalar gibi günümüzün gelişmiş bilgisayarları da insanlığın ürettiği teknolojilerdir. Bilim ve teknolojinin gelişmesiyle birlikte sanayileşme hızlanmış, üretim artmış, insan ilişkileri ve toplumsal yapı da bunlardan etkilenmiştir. Sanayileşme büyük toplumsal değişmelere neden olmuştur. Örneğin tarımda makineleşme köyden kente göçü hızlandırmış, böylece tarıma dayalı kırsal yaşama ait toplumsal ilişkiler çözülmeye başlamış, kentleşme ve kentsel ilişkiler artmış, gecekondulaşma ortaya çıkmıştır. Tarımla uğraşan geniş aile yapısı sanayileşme ile birlikte çekirdek aile yapısına dönüşmüş, kadın çalışma yaşamına girmiştir. Bireylerin dikey hareketliliği artmış, gelenek ve göreneklerde değişmeler olmuştur.
Siyasal Etmenler
Siyasi yönetim biçimlerinin toplumsal hareketliliği etkilediği söylenebilir. Siyasal baskının yoğun hissedildiği toplumlarda toplumsal hareketliliğin daha yavaş gerçekleştiği görülür. Bu toplumlarda insanların ekonomik etkinliklerde bulunma ve eğitim görme isteği körelmekte, bu da kalkınma ve gelişmeyi önlemektedir. Bu durumda insanların yükselme şansları ve dikey hareketliliği azalmaktadır. Buna karşın demokratik toplumlarda eğitimde fırsat eşitliği gibi uygulamalar nedeni ile hareketlilik daha hızlı gerçekleşir. Bu da dikey hareketliliği artırmaktadır.
Eğitim Etmeni
Eğitim her zaman toplumsal hareketliliğin itici gücü olmuştur. Toplumsal hareketliliğin gerçek anahtarı eğitimdir. Özellikle fırsat eşitliğinin olduğu demokratik toplumlarda eğitim çoğu zaman dikey hareketliliğin temelini oluşturur. Gelişmekte olan ülkelerde, eğitimle birlikte yükselme imkânı diğer unsurlarla yükselme imkânından daha fazla olduğundan eğitim çok daha işlevsel bir etkendir. Örneğin Türkiye Cumhuriyeti’nde eğitimin ortaya koyduğu hareketliliği çeşitli dönemlere göre gözlemlemek mümkündür. Bir dönemde hareketliliğin olabilmesi için asgari düzeyde bir eğitimin yeterli olmasına karşın, son yıllarda hareketliliğin nedeni eğitim süresi ve kalitesi olmaktadır. Dikey toplumsal hareketlilik, modern toplumlarda dil bilen, alanında uzman entelektüel derinliğe sahip insanlar arasında daha yaygın işlemektedir.
[wp-faq-schema title=”Toplumsal hareketlilik hakkında kısa bilgiler” accordion=1]