Türkler tarih boyunca farklı kültürlerle ilişkiler kurmuştur. Bu etkileşim sonucunda Türk şiirinde farklı renkler, motifler görülür. Farklı dönemlerde yazılmış şiirlerin içeriğinde görülen farklılıklara rağmen şiirin biçimi özgünlüğünü korumuştur.
Ölçü, kafiye ve nazım birimleri yüzyıllarca değişmeyen yapılar olarak ortaya çıkar. Kam ve baksıların müzik eşliğinde okudukları şiirler Türk halk şiirinin ilk örnekleri olarak kabul edilmektedir.
Halk şiirinde en fazla kullanılan ölçü hece ölçüsüdür. Hece ölçüsü, Türkçenin dil yapısına ve karakterine uygun bir ölçü sistemidir. Halk şiirinin erken dönem örneklerinde yedili hece ölçüsü yaygın olarak kullanılmıştır. On birli hece ölçüsü en fazla kullanılan hece ölçüsüdür. Divan şiirinin etkisiyle aruzla söylenmiş halk şiirleri de mevcuttur. Halk şiirinde kafiye genelde tek ses benzerliğine dayalıdır.
Halk şiirinde aşk başlıca temadır. Dinî-tasavvufî halk şiirindeki aşk, ilahi aşkı; âşık şiirlerindeki aşk ise beşeri aşkı temsil eder. Doğa sevgisi, ölüm, kahramanlık halk şiirinin değişmeyen temalarındandır. Halk şiirinde kullanılan dil halkın anlayacağı dildir. Şairler, hitap ettikleri kitleyi dikkate alarak şiir söylerler. Âşıkların yetiştikleri ortamlar ve söyledikleri şiirlerin özellikleri kullandıkları dile etki eder. Atasözü ve deyimler halk şiirinde çok sık kullanılır.
Halk şiirinde benzetme başta olmak üzere yineleme, telmih, istiare ve nida gibi anlam ve söz sanatları da kullanılır.
İslamiyet’ten sonraki halk şiiri kendi içinde üç alt kategoriye ayrılır:
- Anonim Halk Şiiri
- Âşık Tarzı Türk Halk Şiiri
- Dini Tasavvufi Türk Halk Şiiri
Anonim Halk Şiiri
Halkın içinde ortaklaşa bir şekilde oluşturulan anonim ürünleri içeren edebiyattır. Bu edebiyatta mani, türkü, bilmece, ninni, ağıt gibi kimin tarafından oluşturulduğu bilinmeyen ürünler yer alır. Bu ürünleri ortaya koyan birileri mutlaka vardır. Zamanla bu ürünlerin sahipleri unutulmuştur ve ürünler halkın ortak malı olmuştur.
Mani
Anonim Türk halk edebiyatının tek dörtlükten oluşan nazım şeklidir. Maniler ezgiyle söylenir. Manilerin konusu daha çok aşktır, fakat manilerde bundan başka ayrılık, öğüt, eleştiri, ölüm gibi konuların işlendiği görülür. Manilerin kafiye düzeni (aaxa) şeklindedir. Manide ilk iki dize konuyla ilgisi olmayan doldurma dizelerdir. Manici asıl söylemek istediğini son dizede söyler. Yapıları bakımından maniler düz, cinaslı, yedekli, karşılıklı ve katar mani olmak üzere beş çeşittir:
Düz Mani
Dört mısralı, yedi heceli ve “aaxa”şeklinde kafiyelenen manilere “tam mani” veya “düz mani” adı verilmektedir.
Ana başa tac imiş Her derde ilaç imiş Bir evlat pir olsa da Anaya muhtaç imiş
Cinaslı-Kesik Mani
Yaygın olarak dört-beş mısradan oluşan, ilk mısraı yedi heceden daha az ve cinaslı kafiyelerin kullanıldığı manilere “cinaslı mani” veya “kesik mani” adı verilmektedir.
Almadan Kokun aldım almadan Bir de yüzün göreyim Tanrı canım almadan
Yedekli Mani
Dört veya beşten fazla mısraıyla kurulan manilere “yedekli mani” veya “artık mani” denilmektedir. Kesik manilerde cinas kullanılmasına karşılık yedekli manilerde cinas kullanılmaz.
Şu dağlar garip dağlar İçinde garip ağlar Kimse garip ölmesin Garip için kim ağlar Ağlarsa anam ağlar Gerisi yatan ağlar
Karşılıklı Mani (Deyiş)
İki kişinin karşılıklı olarak söyledikleri manilerdir. Bunlar sorulu cevaplı biçimde düzenlenir. Bu manilerde kimi zaman maninin kimin ağzından söylendiği belirtilir.
| Kız tarafı: | Görücü: |
|---|---|
| Hoş geldiniz, hoş geldiniz Bereket getirdiniz Varsa bir niyetiniz Çekinmeden deyiniz | Tellidir süpürgeniz Gülle dolu bahçeniz Niyetimiz bellidir Kızınızı isteriz |
Katar Mani
Bir konu bütünlüğü içinde birbiri ardınca gelen manilere katar mani denir.
| Evvel Allah adına Şükürler bin yâdına Mil çekilsin ol göze Hor bakan üstadına | Baharı benzer yaza Şahini mail kaza Bu bir katar manidir Bir bir diyelim size | Okudum hiçe geldi Kısmet bu gice geldi Hazret-i İbrahim’e Gör kurban nice geldi… |
Türkü
Ezgiyle (müzikle) söylenen anonim halk edebiyatı nazım şeklidir. Türkülerin çoğu halkın sözlü geleneğinde doğup gelişir fakat âşık şiirleri gibi düzenleyicisi belli olan türküler de vardır. Türkü Anadolu’nun bazı yerlerinde “yır” adıyla da anılır. Türkülerde genellikle aşk, ayrılık, özlem, gurbet, ölüm gibi lirik konular işlenir.
Ninni
Çocukları uyutmak ya da ağlamasını durdurmak için özel bir ezgiyle söylenen tek dörtlükten oluşan şiirlerdir. Ninniler sayesinde çocuklar ana dillerini kolayca öğrenirler. Ninni geleneği eski çağlardan günümüze kadar devam etmiştir.
Ağıt
Ölen bir kişinin ardından söylenen, onun ölümünden duyulan acıyı, ölen kişinin cömertliğini, iyiliğini, cesaretini anlatan şiirlerdir. İslamiyet’ten önceki Türklerin sosyal hayatlarında, Şamanizm’in de etkisiyle ölüm törenleri önemli bir yer tutar. Ölen kişi için düzenlenen “yuğ” törenlerinde “sagu” adı verilen matem şiirleri okunurdu.
