Bu makalemiz ile Türk İslam tarihindeki siyasi gelişmeler ve bu dönemde önemli rol oynayan devletleri ve olayları inceleyeceğiz.
Türklerin İslamiyeti Kabulü
Peki, Türk İslam tarihindeki siyasi gelişmeler nelerdir? Türk İslam tarihinde meydana gelen savaşlar hangi sonuçlar ayol açmıştır? Bu konuları savaşlar ve sonuçları olarak incelemek en mantıklısı olacaktır.
Talas Savaşı
Türkler 751 yılında yapılan Talas Savaşı sonunda kitleler halinde İslamiyet’i kabul etmeye başlamışlardır.
- Talas Savaşı Çin ile Müslüman Araplar (Abbasiler) arasında yapılmıştır.
- İki devlette Orta Asya’ya egemen olmak istemiştir. (Savaşın nedeni)
- Önemli bir Türk boyu olan Karluklar Arapların yanında yer almıştır.
- Savaşı Araplar kazanmıştır.
Sonuçları
- Çin tehlikesi ortadan kalkmıştır.
- Türkler arasında İslamiyet yayılmaya başlanmıştır.
- Kağıt Çin dışında da üretilmeye başlanmıştır. (Kültürel gelişme)
Türklerin Eski İnancı İle İslamiyet Arasındaki Benzerlikler
- Tek Tanrı inancı
- Temizlik inancı
- Ahlak anlayışı
- Cennet-cehennem inancı
- Cihan-cihat anlayışı
- Abbasilerin hoşgörüsü
İlk Türk-İslam Devletleri
Karahanlılar(840-1042)
- Orta Asya’da Balasagun şehri başkentleridir.
- Karluk, Yağma, Basmil, ve Çiğil Türkleri tarafından kurulmuşlardır.
- Devletin kurucusu Bilge Kün Kadir Han’dır.
- En parlak dönemi Yusuf Kadir Han dönemidir.
- 920 yılında Saltuk Buğra Han döneminde İslamiyet’i kabul ettiler.
- Karahanlılar ise İslamiyet’i resmi din olarak ilk kez kabul etmiş olan Türk devletidir. (Türk kültürü ve İslam kültürünün karmasını yapmışlardır)
- Türklerin yaşadığı topraklar üzerinde kurulan bir devlet olduğu için Türkçe’yi resmi dil olarak kabul etmişlerdir. (Milliyetçi)
- Hükümdarları han, hakan, kağan gibi unvanlar kullanmıştır. (Milliyetçi)
- Ticaret yapan kervanların konakladığı Ribad Kervansaraylar inşaa etmişlerdir. (Ticaret)
- İlk Türk eserlerini ortaya koymuşlardır. (Divan-ı Lugatit Türk ve Kutadgu Bilig)
- Türk-İslam tarihinde ilk medrese bu dönemde kurulmuştur. (Eğitim)
- 1042’de ise Doğu Karahanlılar ve Batı Karahanlılar olarak iki ayrı devlete ayrıldılar.
Gazneliler (963-1187)
- Başkentleri Gazne’dir.
- Devletin kurucusu Alp Tekindir.
- En parlak dönemini, ünlü hükümdarları Gazneli Mahmut zamanında yaşamıştır.
- Resmi dil olarak Arapça kullanmışlardır.
- Gazneli Mahmut, İslamiyet’in koruyuculuğu yapan ilk Türk hükümdarı olmuştur. Bu yüzden Abbasi halifesi kendisine “Sultan” unvanını vermiştir. (ilk)
- Gazneli Mahmut Hindistan’a toplam 17 sefer düzenlendi. Bu seferler sonucu İslamiyet, Hindistan’da yayıldı.
- Sultan unvanını kullanan ilk Türk hükümdarı Gazneli Mahmut’dur.
- 1040 yılında Gazneliler, Dandanakan Savaşı ile Selçuklular tarafından mağlup edildi, böylece Gazneliler yıkılma sürecine girdi.
- Gazneliler, 1187 yılında Gurluların isyanı sonunda yıkıldı.
Oğuzların İslamiyet’i Kabulü
Türk İslam tarihindeki siyasi gelişmeler konu anlatımı içerisinde Oğuzlar belki de İslamiyet’in yayılmasına en kritik katkıyı yapan devletlerden biridir. Yazımızda bu konuda oldukça geniş bir bilgi birikimi mevcuttur. Sizlere en faydalı bilgileri vermeye başlayalım.
Türklerin İlk İslam ile Tanışması Türklerin Arapların yanı sıra olması, bunun neticesinde da Arapların Maveraünnehir’i ele geçirmesi ile başlar. Bu da Talas Savaşı’na dayanır. Karahanlılar’ın ilk Müslüman devlet olarak yer aldığı tarihimizde görülür.
Göçebelerin nasıl Müslümanlığa geçtiğine dair yanıt bulamayız. Müslümanlarla ilişki fetihlerle sağlanır. Bu da 8.yy la denk gelmektedir. Bu yüzyılda da girişilen fetihlerle Araplarla Türklerin sınır komşusu durumuna gelmiştir. Gene geniş bozkır alanlarına sınır komşusu olundu.
Türkler arasında ilk Müslümanlık bu bozkır alanlarda sıklaşır. Geniş bozkır alanları, Türkmen kimliğinin bulunduğu coğrafya bizim açımızdan oldukça önem arz etmektedir. Araplarla olan ilişkiler ile beraber öncelikle Türk boyları Müslümanlaşıyor.
Bunlar Karma ve Yağma boylarıdır. Karahanlılar Abdülkerim Saltuk Buğra Han döneminde İslamiyet’e geçiş yapan ilk Türk devleti olmuştur. Bozkır coğrafyasında dinin ilerleyişi 10.yy da peyderpey başlıyor. İslamiyet ve yaratıcı ile ilgili aralarında sorular sormaya başlıyorlar. Bunun ardından aşiret liderlerinin Müslüman olduğunu vurguluyorlar.
Kitleler olarak 13. yüzyılda da bu dine geçiş başlar. Bunda Oğuzlar en büyük rolü oynarlar. Türkler kitleler durumunda Müslüman olur. Türkler arasında siyasi ve askeri kanalla İslamiyet yaygınlaşmıştır. Türklerde sahip olunan olan yağmacı, savaşçı karakter yapısı ile İslamiyet’te var olan cihat zihniyeti birbirine uyumludur.
Türklerin İslamiyeti kabulü tek sebebe bağlayamayız. İlerlemede temel amaç, etkili unsurlar ile direkt olarak ilişkiler ile olmuştur. Bu ilişkiler neticesi İslam’ı izah eden âlimler olmuş ve böylece onlardan dini öğrenmeye başlamıştırlar.
Bu iletişim Türkleri oldukça etki altında bırakmıştır. Burada tüccarlar da etkili eylemlerde bulunmuş ve Arap tüccarlar buralarda dini yaymaya, anlatmaya başlamışlardı. Devletlerin de birtakım etkinlikleri İslam’ın ilerleme ve yayılmasına aracılık rolü üstlenmiştir. Bu coğrafyaya Araplarca koloniler kuruluyor. Devlet diğer türlü politik programları destekler.
Yeni fethedilen yerlere Cuma namazı için Camileri yapılmıştır. Cezbedici bazı uygulamalar ile devletin halkı Müslümanlaştırdığı bile oluyordu. Hatta ve hatta para verildiği bile oluyordu. Yani para karşılığı Müslüman olunuyordu. İslam’ı kabul edenlere ise itibar, makam veriliyordu. Etmeyenler ise onlarla mücadele verilip, çaba gösteriliyordu. Hem de kabul edenlere vergide cazip şartlar sunuluyordu. Müslüman olmayan kişilerden ise devlet haraç (kafa vergisi) alıyordu. Eğer dini kabul ederlerse bu vergiden kurtulmuş oluyorlardı. Abbasiler vergi siyasetinde bir takım teşvikler uygulamıştır.
Emevilerin siyasi uygulamaları da oldukça önemlidir bu dönemde. Emeviler Arap milliyetçisidir. Emeviler süreyi İslam’ın ilerleyişi sekteye uğradı. Genellikle İran ve Türkler, Emeviler ile cana yakın ilişkiler kuramıyorlardı.
Fakat Abbasiler zamanında bu coğrafyaya elçiler yollanmış ve bu elçiler yardımıyla Türkler İslam’ı öğrenmiş, onlardan ilim alınmıştır. Kurulan siyasi ittifaklar yardımıyla İslam geniş alanlarda tesirli olmuş ve ilerleme fırsatı bulmuştu.
Büyük Selçuklu Devleti (1040-1157)
- Oğuz: Boylar, kabileler demektir. Oğuz Kağan Destanı’ndaki Oğuz Han’ın Asta Hun hükümdarı Mete Han olduğu kabul edilmektedir.
- Türkmen: Oğuzlardan Müslüman olan gruplara verilen genel addır.
- Fetret Dönemi: Türk tarihinde hükümdarsız geçen dönem
Kurucusu Selçuk Bey ve Tuğrul Çağrı Beyler’dir.
İran’da kurulmuştur.
Kökeni Oğuzlara Dayanan Türk Devletleri
- Karakoyunlular
- Akkoyunlular
- Anadolu’da kurulan beylikler
- Türkiye Selçukluları
- Osmanlılar
Büyük Selçuklu Devletinin Kurulduğu Dönemdeki Türk Devletleri
- Samanoğulları
- Karahanlılar
- Gazneliler
Tuğrul ve Çağrı Bey Dönemi
Dandanakan Savaşı (1040)
Nedeni;
- Gaznelilerin 1035 ve 1038’deki yenilgilerin öcünü almak istemesidir.
Sonuçları;
- Dandanakan Savaşını Selçuklular kazanmıştır. Büyük Selçuklu Devleti resmen kurulmuştur.
- Gazneliler yıkılma dönemine girmişlerdir.
- Horasan kesin olarak Selçukluların eline geçmiştir. Savaşı Selçuklular kazanmıştır.
Pasinler Savaşı
Nedeni;
- Türkler’in Anadolu’nun bulunduğu bölgeyi yurt edinmesi
Sonuçlar;
- Bizanslılar ile Selçuklu Devleti arasında yapılan Pasinler Savaşını Selçuklular Kazanmıştır.
- Savaşı kazanan Büyük Selçuklu Devleti Anadolu’yu fethetmek için cesaretlenmiştir. (Türkler Anadolu’yu tanıma fırsatı bulmuştur)
- Bu savaş Büyük Selçuklu ile Bizans imparatorluğu arasındaki ilk savaştır.
- 1055 yılında ve 1058 yılında Tuğrul Bey Büveyhoğulları’nı yenerek halifeliği tekrar aldı. Halifede kızını Tuğrul Bey’le evlendirerek akrabalık kurmuş oldu. Tuğrul Bey “doğunun ve batının sultanı” ilan edilmiştir.
Malazgirt Muhaberesi
- Selçuklular ile Bizans arasında yapılmıştır.
Nedeni;
- Bizans’ın Anadolu’ya yapılan Türk akıntısını önlemek istemesidir.
Sonuçları;
- Bizans İmparatoru Romen Diyojen komutasındaki ordu savaşı kaybetmiştir.
- Anadolu’nun kapıları Türklere açılmıştır.
- 1.Beylikler dönemi başlamıştır.
Büyük Selçuklu Devletinin Yıkılması
- Ülkenin hanedanın üyeleri arasında pay edilmesi ve taht kavgalarının yaşanması
- Atabeylerin merkezi otoritenin zayıflamasıyla bağımsızlıklarını ilan etmeleri
- Haçlı seferlerinin meydana getirdiği sarsıntılar
- Türkmenlerin küstürülmesi
- Abbasilerin, eski güçlerine kavuşmak için Selçuklular aleyhine çalışmaları
- Katvan savaşının yıkıcı etkisi
- Batınilerin çalışmaları (Hasan Sabbah—Haşhaşiler)
Büyük Selçuklu Devleti’nin Yıkılmasından Sonra Kurulan Devletler
1.Suriye Selçukluları
2.Horasan Selçukluları
3.Kirman Selçukluları
4.İran Selçukluları
5.Anadolu Selçukluları
Büyük Selçuklu Devleti’nde Kültür ve Medeniyet
Büyük Selçuklu Devleti Dönemi’ndeki medreselerin programlarında İslami bilimlerle beraber pozitif bilimler olan matematik, astronomi, felsefe, fizik, tıp, tarih, edebiyat gibi akli bilimler de yer almıştır.
İslami bilimlerde Eş-Şirazî, Cüveynî, Gazzalî ve Er-Razî gibi âlimlerle beraber başka bilimlerde de önemli âlimler yetişmiştir.
Genellikle matematik bilimi Selçuklular Devri’nde yüksek bir düzeye ulaşmıştır. Astronomi bilimi medreselerde verildiği gibi rasathanelerde de verilmişti. Sultan Melikşah büyük harcamalar yaparak İsfahan ve Bağdat’ta rasathaneler kurdurmuştu. Devrin en mühim matematik ve astronomi âlimleri; Ömer Hayyam, Îsfizârî, El-Vâsıtî, El-Hazini’dir.
Büyük Selçuklu Devleti’nin paralel ve boylamlarını gösteren “Zîc-i Sencerî”’yi hazırlamıştır. Selçuklu Dönemi âlimlerince de avantajı sayılan felsefe biliminde Muhammed bin Ahmed Beyhakî, matematik ve astronomi bilimi ile alakalı de çalışmalar yapmıştır.
Fizik biliminde El Savi önemli yapıtlar yazmıştır. Selçuklu sultanları da tarih bilimini sevmiş ve ilerlemesi amacıyla teşvik edici olmuştur. Selçukluların kökenini izah eden anonim yapıt “Meliknâme” ve “Ebu Tahir-i Hatuni’nin Tarih-i Al-i Selçuk” döneminin önemli yapıtlarıdır.
Türkiye Selçuklu Devletinin Kurulması
Türk İslam tarihindeki siyasi gelişmeler içinde belkide en önemlidir Türkiye Selçuklu Devletinin kurulması olayıdır. Bu devlet Anadolu’da güçlü bir Türk devleti olarak hüküm sürmüştür.
Kuruluş Devri
Süleymanşah Dönemi
- Anadolu Selçuklu Devleti Selçuk Bey’in soyundan gelen Kutalmış beyin oğullarından Süleyman Şah tarafından kurulmuştur.
- İznik’i de alarak başkent yapmışlardır.
- Bizans aleyhine sınırları genişleten Süleyman Şah Bizans’ın taht kavgalarından yararlanarak, Üsküdar ve Kadıköy’ü ele geçirmiştir.
- Süleyman Şah’ın Anadolu’da bağımsız bir devlet kurması üzerine Melikşah Porsuk isminde bir komutanı Anadolu’ya gönderdi. Fakat Süleyman Şah bağımsızlığını korumuştur.
- Süleyman Şah daha sonra güneye yönelerek Çukurova ve Antakya’yı almıştır.
- Süleyman Şah Halep’i almak istemesi Suriye Selçuklu sultanı Tutuş’la arasının açılmasına neden oldu. Yaptıkları savaşta Süleyman Şah ölmüştür.
1.Kılıçarslan Dönemi:
- Bizans imparatorluğunun entrikaları sonucu, ilk Türk denizcisi olan Çaka Bey’i ortadan kaldırmıştır.
- 1.haçlı seferinde İznik kaybedildiğinden Konya başkent olmuştur ve yıkılana kadar da başkent kalmıştır.
1.Mesut Dönemi:
- Tahtta bulunduğu dönemin sonlarına doğru 2. Haçlı savaşı ortaya çıktı. Haçlılar ağır bir yenilgi almıştır.
- İlk bakır Selçuklu parası bu zamanda basılmıştır.
3.Kılıçarslan Dönemi
Bu dönemin en önemli olayı Miryokefalon Savaşı’dır.
Miryokefalon Savaşı (1176)
- Bizans’ın Malazgirt zaferinden beri devam eden Anadolu’yu Türklerden alma umudu sona ermiştir.
- Anadolu’ya Türkiye denmeye başlanmıştır.
- Bu zaferden sonra Anadolu’nun Türk yurdu olduğu kabul edilmiştir.
Mısır’da Kurulan Türk-İslam Devletleri
Tolunoğulları (868-905)
- Kurucusu Tolunoğlu Ahmet tarafından kurulmuştur.
- Mısırda kurulan ilk Türk-İslam devletidir.
- Tolunoğlu Ahmet tarafından ilk camii bu dönemde yapılmıştır.( İlk-Türk İslam mimarisi)
- Abbasiler, Tolunoğullarına son vermişlerdir. (905)
İhşitler (Akşitler) (935-969)
- Kurucuları Ferhanalı bir Türk olan Muahammet Bin Togaç’dır.
- Hicaz bölhesine hakim olan ilk Türk devletidir.
- Fatimiler tarafından ortadan kaldırılmıştır.
NOT: Tolunoğulları ve Aşitlerin kurucuları ve yöneticileri Türk halkı Araplardan oluşmaktaydı. Bu durum bu devletlerin kısa ömürlü olmalarına neden olmuştur.
Eyyubiler (1174-1250)
- Kurucusu Selahattin Eyyubi’dir.
- Hittin Savaşı ile haçlıları mağlup edip Kudüs’ü geri alarak 3. Haçlı seferine neden olmuştur.
- Türk komutanlardan Aybey, Eyyubiler Devletini yıkarak Mısır’da, Memluklüler devletini kurmuştur.
Memluklüler (Kölemenler) (1250-1517)
- Egemenlik anlayışı bakımından diğer Türk devletlerinden farklıdır. Veraset sistemini uygulamayan tek Türk devletidir. (Her komutan tahta geçebilir.)
- Moğolları ilk kez yenilgiye uğratan Türk devletidir.
- Abbasi halifelerini koruyarak Abbasi halifeliğinin 1517 yılına kadar devamını sağlamışlardır.
- Yavuz Sultan Selim’in Mısır seferi sonunda yıkılmışlardır. (1517)
UYARI: Memluklerin Türkçeyi resmi dil ilan etmeleri ve ülke yönetiminde yükselmenin ön şartı olarak Türkçe bilinmesini esas almaları bu devletin ne kadar milliyetçi olduğunu göstermektedir.
NOT: Osmanlılar halifeliği Memluklerden değil Abbasilerden devralmıştır.
Türk İslam tarihindeki siyasi gelişmeler özet olarak makalemizde anlattığımız gibidir. Bu konu özellikle Hem Türk hem de İslam tarihi açısından önemli bir konudur. Bu yüzden konu okunduktan sonra mutlaka test ve sorular ile pekiştirilmelidir.
